Trước tiên nói đôi điều về dân ca Tây Nguyên. Dân ca các tộc người thiểu số bản địa Tây Nguyên hầu hết đều có hai lối hát nói tự sự và hát có nhịp điệu. Cũng có các tộc người chỉ có lối hát nói như Mnông, K’Ho, Lạch… Từ khi xuất hiện tại miền Bắc năm 1955, dân ca Tây Nguyên đã chiếm được cảm tình của cả các nhạc sĩ lẫn bạn yêu nhạc. Rất nhiều những bài hát viết trên chất liệu dân ca Tây Nguyên xanh mãi theo thời gian như Cô gái vót chông, Ca ngợi anh hùng Núp, Bác Hồ sống mãi với Tây Nguyên, Em là hoa Plang… Tuy nhiên, cho đến tận 1982, thậm chí đến hiện nay, các tác giả viết về Tây Nguyên hầu như đều chỉ xử dụng chất liệu từ âm hưởng dân ca Jrai, Bâhnar với thang âm ngũ cung và những quãng 2 thứ đặc trưng đã trở thành quen thuộc (gần như là kinh điển). Dân ca Ê Đê  không mấy ai để ý, bởi số lượng quá ít ỏi so với nhiều các bài dân ca Jrai, Bâhnar mang âm điệu trữ tình rất đẹp được giới thiệu. 

Trước khi đến Tây Nguyên năm 1982, nhạc sĩ Nguyễn Cường đã có một vài ca khúc mang đậm âm hưởng dân ca Bắc bộ được nhiều người biết đến như Hò biển, Nghe em câu hát văn mùa xuân… Ông có cả ca khúc đầu tay Mang thư cho chú giải phóng quân viết về Tây Nguyên cũng mang âm hưởng Jrai, nhưng không được chú ý. Ông chỉ thật sự “nổi như cồn” sau ngày đến Đăk Lăk. Từ đó, hơn 35 năm qua, ông gắn bó với các tỉnh Tây Nguyên và có nhiều sáng tác trên âm hưởng dân ca. Nhiều nhất và thành công nhất  là những sáng tác trên chất liệu dân gian Ê Đê. Xin được nói đôi lời về một vài ca khúc Tây Nguyên của ông. 

Những ngày ở Buôn Ma Thuột, phát hiện ra các đặc trưng riêng ẩn chứa trong dân ca Ê Đê với hai làn điệu chủ yếu K’ưt và Arei, khác hẳn với dân ca Jrai và Bâhnar vì không có điệu thức thứ mà chỉ thỉnh thoảng ly điệu sang một quãng 2 để làm cho giai điệu phong phú thêm mà thôi; nhất là đặc tính sôi nổi của điệu hát Arei, cũng như tiết tấu allegro vivace liên tục của dàn ching knah. Hàng loạt ca khúc viết từ chất liệu dân ca Ê Đê với nhịp điệu sôi động của Nguyễn Cường, ra đời tính theo thời gian, như:  H’Zen lên rẫy, Ơi M’Drăk, Thênh thênh oh ơi, Ly cà phê Ban Mê, Anh muốn sống bên em trọn đời, Còn thương nhau thì về Buôn Ma Thuột… ngay lập tức được phổ biến và lan tỏa trong cả nước. Hay Tango Ê Đê, Xôn xang mênh mang cao nguyên Đăk lăk… đến nay các bạn trẻ Đăk lak, Gia Lai vẫn hát.  Sự lan tỏa của các ca khúc này trong bạn yêu nhạc cả nước có lẽ không cần nói nhiều, khi xuất hiện với tần suất rất cao trong nhiều cuộc thi hát chuyên nghiệp và không chuyên trong cả nước. Thậm chí từng là sự lựa chọn của một vài ca sĩ trong các album riêng. Một ca khúc được phổ biến và tồn tại với tháng năm tất nhiên phải là bài hát hay, mới lạ, phù hợp với thị hiếu đông đảo bạn yêu nhạc. Đó chính là điều Nguyễn Cường đã làm được.

Nếu ở H’Zen lên rẫy, đường nét bài dân ca Ê Đê Chi riria chỉ xuất hiện đôi chút ở đoạn điệp khúc cuối “chi ri ra buôn ya buôn prong, chi ri ria lalala”, để cho sau này “Ly cà phê Ban Mê và Anh muốn sống bên em trọn đời” cũng cùng một kiểu tiến hành giai điệu tiết kiệm chất liệu tương tự, thì chính Nguyễn Cường cũng khẳng định ông sử dụng hoàn toàn hai làn điệu dân ca nguyên gốc, điệu hát K’ưt tự sự mênh mông dàn trải cho ca khúc Ơi M’Drăk và nhịp điệu hát đối đáp Arei rộn ràng cho ca khúc Còn thương nhau thì về Buôn Ma Thuột. Cái khéo của người nhạc sĩ không chỉ ở phần lời mang đầy chất thơ trên cái nền recitativ dân ca nguyên gốc ấy, rằng “nơi đây thảo nguyên từng đàn bò đùa nắng tung tăng mặt trời, xa xăm ngọn Cư Pâng, xa xăm biển trời… Bên tôi giọng trầm ấm, cha tôi kể khan mơ Đam San trở về” mà còn ở sự phát triển âm nhạc câu cuối cùng, tuy chỉ là nét nhạc ly  điệu ngắn với sự bất thường của một quãng 5 giảm kết hợp với một quãng 2thứ thi thoảng trong dân ca Ê Đê, nhưng tạo được hiệu quả rất cao cho cả ca khúc Ơi M’Drak lẫn sự khoe giọng của ca sĩ Y Moan trong hai câu vocalize kết thúc và để nó chính thức là của ông.  

Trong Còn thương nhau thì về Buôn MaThuột điệu arei giao duyên rạo rực và thang âm Ê Đê 5 cung gần như được giữ nguyên si “gặp lại em mùa mưa con đường xưa đây rồi, gặp lại em nhịp chiêng ché rượu nghiêng đêm mời” cho đến khi sang đoạn  2, và rồi lại trở lại âm điệu arei trong điệp khúc với quãng 2 đặc trưng cuối câu của dân ca Ê Đê “có cái nắng có cái gió có nỗi nhớ không mang theo người ơi”. Có người cho rằng Nguyễn Cường tạo nên sự “hú hét” của các ca sĩ Tây Nguyên, nhưng đó chỉ là phong cách “trữ tình rực lửa” (chữ dùng của một nhà báo thành phố Hồ Chí Minh nào đó) từ phía người biểu diễn cảm nhận (đó cũng còn là nhịp điệu ching knah Ê Đê nữa đấy), còn ông, vẫn có những giai điệu mềm mại xúc động đến tận sâu tâm hồn con người như Thênh thênh oh ơi, Đến với cao nguyên, Ơi M’Drăk…, rằng “vì một bình minh rừng thu sương tan, vì một trường ca, trường ca Dam San…”; hay “ru em cánh võng trăng treo, ru em tiếng hát t’rưng reo/ chị thương lời ru suối ngàn, chị thương lời ru nắng vàng…” đấy chứ.

Sự Tây Nguyên mà không hẳn lối mòn Tây Nguyên ấy, cùng với ca từ đẹp và mang hơi hướng sử thi của Nguyễn Cường, đã khiến các ca khúc của ông làm xôn xao dư luận và đến được với đông đảo công chúng. (Có những câu hát đã trở thành lời nói “cửa miệng”của người Tây Nguyên như “Ban Mê lộng gió,  da nâu mắt sáng vóc dáng hiền hòa”…). Nói như nguyên Chủ tịch Hội nhạc sĩ Việt Nam Giáo sư Trọng Bằng ngày ấy thì “chính âm nhạc Ê Đê đã mở cửa hàng cho Nguyễn Cường”.

Chuyển sang tiếp tục “thâm canh” ở các tỉnh Gia Lai, Kon Tum, lúc đầu Nguyễn Cường chưa “thoát” được ảnh hưởng sâu đậm của dân ca Ê Đê. Bằng chứng là ban đầu ông phải đặt lời lại cho bản Em hát Arei viết cho Đăk Lăk trở thành bài Câu hát Jrai cho Gia Lai. Nhưng là một nhạc sĩ vốn nhuần nhuyễn với việc sử dụng âm nhạc dân gian các miền, Nguyễn Cường nhanh chóng trở lại với chất liệu âm nhạc Jrai để có Đôi mắt Pleiku, một thành công vượt cả sức tưởng tượng của chính ông. Khiến giới yêu nhạc ở phố núi luôn tự hào vì hai ca khúc về Pleiku xuất hiện ở đầu và cuối thế kỷ XX đều ghi dấu ấn mạnh mẽ trong lòng công chúng gần xa. Đó là “Em Pleiku má đỏ môi hồng”– Phạm Duy phổ thơ Vũ Hữu Định và “Đôi mắt Pleiku”– Nguyễn Cường. Tiếp sau đó là những Tình ca Đăk Bla, Và ta đã thấy mặt trời rạo rực trên cao nguyên, đường nét trữ tình của dân ca Jrai, Bâhnar, nhịp điệu rộn ràng của dân ca Sê Đăng đã hòa quyện rất kín đáo mà vẫn không lẫn với mọi vùng miền khác, không bị ám ảnh bởi chất liệu dân ca Ê Đê, tiếp tục làm nên những thành công của ông. 

Điều đáng nói mà ít người biết, chính là cách vận dụng chất liệu dân ca riêng ở từng miền đất Tây Nguyên của Nguyễn Cường đã tác động mạnh mẽ đến các nhạc sĩ trong khu vực, để họ xoáy vào âm điệu nơi cư trú của mình, hàng chục năm nay, rõ nét hơn, làm mới và không chung chung nữa. Ví như A Đuh với dân ca Rngao và Sê Đăng ở Kon Tum; Quang Dũng, Mạnh Trí với dân ca Ê Đê ở Đăk Lăk; Trọng Thủy, Đình Nghĩ, Krazan Plin, Krazan Đick với âm hưởng Chu Ru, K’Ho ở Lâm Đồng; Ngọc Tường, Lê Xuân Hoan ở Gia Lai… Cũng chính ông là người đã trực tiếp tạo nên một thế hệ tác giả người dân tộc bản địa Tây Nguyên như Y Sơn Niê, Y Phôn Ksor, Linh Nga Niê kdam… nối tiếp sự nghiệp âm nhạc của mình, tiếp tục đem âm nhạc Tây Nguyên đến với bạn yêu nhạc cả nước. Rất nhiều nhạc sĩ khi viết khí nhạc dân tộc và nhạc múa cho các tỉnh Tây Nguyên ở thế kỷ XXI sau này, cũng chú trọng đặc trưng dân nhạc từng địa phương như cách Nguyễn Cường đã làm. Thậm chí trích nguyên si cả làn điệu dân ca  vào các tác phẩm. Nên kể thêm cả NSND Y Moan và ca sĩ Siu Black chói sáng từ những sáng tác của Nguyễn Cường. 

Mỗi người một phong cách sáng tạo. Nếu âm nhạc cả nước ghi công nhạc sĩ Nhật Lai, Kpă Púi, Rchom Y Yơn và Đoàn Ca múa Tây Nguyên đã mang âm nhạc dân gian Tây Nguyên đến với cả nước; thì âm nhạc Tây Nguyên đương đại cũng nên ghi công nhạc sĩ Nguyễn Cường khi đặt những viên gạch đầu tiên cho sự phát triển từ âm nhạc dân gian của mỗi địa phương miền cao nguyên đất đỏ. Vậy mời đồng nghiệp cả nước hãy đến cảm nhận tại chỗ âm nhạc dân gian Tây Nguyên, nhất là sự đặc biệt không quen lắm của dân nhạc Ê Đê, Mnông nhé.

Dạ. Bởi nghe có ai nói rằng: “Lâu nay cả Tây Nguyên hát nhạc Nguyễn Cường, nhưng đó đâu phải là Tây Nguyên”, nên cũng xin phép nói lại vài câu vậy vậy. Đăk Lăk và Ê Đê thì cũng là Tây Nguyên đấy chứ. 
                                                                                                                                                           Tác giả: Linh Nga Niê kdam