Đến chiến thắng Điện Biên Phủ tôi được may mắn làm chứng nhân, đặc biệt là được chứng kiến lễ hội mừng công, khao quân bằng văn nghệ không thể nào quên do hai đại tướng Võ Nguyên Giáp và Nguyễn Chí Thanh mở ra rất khiêm nhường mà sâu đậm dành cho những người lính Bác Hồ vừa chiến thắng trở về…

Vào hạ tuần tháng 5 - 1954, tôi nhận được chỉ thị của Chủ nhiệm Tổng cục Chính trị Nguyễn Chí Thanh: “Chuẩn bị một chương trình biểu diễn đặc sắc nhất để phục vụ buổi mừng công dành cho các chiến sĩ vừa chiến thắng Điện Biên Phủ”. Tôi lập tức họp bàn với các cán bộ chuyên môn của Đoàn Văn công Quân đội về các tiết mục sẽ trình diễn.

Tôi cố sắp xếp cho đúng mười tiết mục, không hơn. Lựa chọn mãi chỉ có chín cái có giá trị, tôi đang băn khoăn để tìm cái thứ mười. Từ trong tâm linh sâu thẳm, tôi bỗng nghe như mẹ tôi xưa, một phụ nữ nhan sắc, duyên dáng kiêu sa, đa tình đã một thời dành nhiều giải thưởng trong ngày mở đầu Hội Lim, Hội Quan họ, vâng, nghe đúng như mẹ tôi đang hát:

Gió rằng gió đục cái đêm đông trường
Nửa chăn nửa chiếu nửa giường để đó chờ ai…

 Tôi bèn quyết định ngay tiết mục thứ mười sẽ là màn Quan họ, từ 20 đến 25 phút và lập tức bàn với các đồng chí trong đoàn.

Màn Quan họ gồm mười bài: Lý cây đa, Lý trúc xinh, Chàng buông vạt áo, Hoa thơm bướm lượn, Trống cơm, Chanh chua, Ngồi tựa song đào, Giã bạn, Người ở đừng về… do các nhạc sĩ trong đoàn và tôi ghi lại. Các anh Doãn Nho, Lê Đóa, Mạnh Thắng, chị Kim Ngọc chỉ huy  luyện tập, chia bên “liền anh” bên “liền chị” đều nhau và có đến năm điệu đồng ca nam nữ, bè trầm nam đi với bè nữ trung, nghe cũng có vẻ đích thực Quan họ và còn “hiện đại” nữa…

Đêm diễn mừng công mở màn đúng tác phong quân sự. 7 giờ 30 phút tối, tôi ra giới thiệu ngắn gọn. Nhìn xuống thấy hội trường đông nghịt, khoảng một nghìn chỗ ngồi bằng ghế dài tre nứa. Còn các nhân viên quốc phòng, công nhân quốc phòng, cán bộ sơ cấp ở hai bộ: Tổng tư lệnh và Tổng tham mưu, kể cả nhân viên và cán bộ sơ cấp của Tổng cục Hậu cần, Tổng cục Chính trị đều đến xem văn công, dĩ nhiên họ phải đứng chen vai thích cánh chật cứng! Riêng có hai hàng ghế trên cùng là ghế mây rồi đến ghế gỗ dành riêng cho các tướng lĩnh. Tôi thấy Đại tướng Võ Nguyên Giáp ngồi chính giữa, bên trái là đồng chí Hoàng Văn Thái, Tổng tham mưu trưởng, bên phải là đồng chí Nguyễn Chí Thanh tạm gọi là Tổng chính ủy, rồi đến các vị Trần Độ, Vũ Lăng, Nam Long, Vương Thừa Vũ… Từ hàng ghế thứ tư là các vị trung đoàn trưởng, chính ủy trung đoàn, có cả nhiều sư đoàn phó và các vị trưởng ban, trưởng phòng các bộ tổng.

Bài hát của Đỗ Nhuận Mừng chiến thắng Điện Biên Phủ vang lên, màn từ từ mở, hiện ra hình ảnh quây quần quân dân miền ngược, miền xuôi, nam, nữ, già, trẻ, từng cụm, từng nhóm, rồi cả đoàn gần trăm người hát vang như sấm động.

Giải phóng Điện Biên bộ đội ta tiến quân trở về. Giữa mùa hoa nở…

Bài hát càng dồn dập thì cử tọa cũng vỗ tay theo, hình như cả hai đại tướng đều vỗ tay giòn giã.

Qua điệu Múa xòe Tây Bắc, Múa lượn Đông Bắc, Múa quạt đồng bằng sông Hồng, múa sạp Lai Châu,  tôi thấy không khí hội trường càng lúc càng sôi động. Bởi thế nên lúc mở màn Đôi lời Quan họ tôi rất bình tĩnh, mặc dầu không nén được hồi hộp.

Đến đây thì ở lại đây
Hương trà đã đượm, trầu cay lại nồng.

Sáu giọng nữ với tiếng đàn tranh ríu rít. Tôi nhìn xuống dưới, thấy miệng cười tươi rói của Tổng tư lệnh lúc đó mới ngoài bốn mươi tuổi, vẻ mặt rắn đanh mà dịu nhẹ của Tổng chính ủy cũng khoảng bốn mươi tuổi, và tất cả các khuôn mặt khác đều hân hoan chờ đón tấm lòng dân tộc nghìn xưa.

Sang đến Lý cây đa:

Chẻ tre đan nón ba tầm
Ai đem cho cô mình đội
Xem hội cái đêm hôm rằm tháng giêng.

Dưới kia vẫn im ắng, như nín thở để từng giọt trong vắt của những tiếng quê rót vào đáy ruột gan. Nhưng từ hàng thứ tư xuống đến vài ba hàng nữa, tôi nhìn thấy một số vị chỉ huy ghé tai nhau, một cái gì đó hơi nghiêm trọng. Đến khúc thứ ba, bỗng dưng tim tôi đập mạnh hơn, hình như linh tính của con chuồn chuồn biết giời sắp đổ mưa chăng?

Trên sân khấu, tốp nữ hát khổ đầu thật bay bướm, thật là lẳng lơ, mắt cô nào cũng long lanh, lúng liếng, miệng cô nào cũng như búp hoa hàm tiếu, một thứ hoa quỳnh đang nở dần ra, say đắm và thanh tao trinh bạch:

Yêu nhau cởi áo cho nhau
Về nhà dối mẹ qua cầu gió bay.

Cái nón quai thao e ấp, nửa thẹn thùng bỡ ngỡ che đi nửa mặt, nửa lại mở ra tròn trịa mời đón người tình:

Gió giục đêm đông trường
Nửa chăn nửa chiếu nửa giường để đón chờ ai.

Bỗng tiếng sét nổ giữa trời quang mây tạnh, từ màn ghế thứ tư những tiếng la ó dội lên:

- Hạ màn xuống! Đả đảo!

Tiếp theo, hình như có hàng trăm người đồng thanh tương ứng:

- Đả đảo văn công! Hạ màn xuống!
- Vứt hết đi! Lãng mạn! Suy đồi!
- Mèo mả gà đồng! Hạ màn xuống!

Theo bản năng, tôi run run giơ tay và đồng chí Lê Khang, Phó chính ủy Đoàn Văn công, người được phân công chỉ huy đêm diễn, cũng giơ tay cho một đồng chí hậu đài lập tức hạ màn. Cả hai cánh màn màu rêu đậm lúc ấy cũng như hoảng vía, sập xuống nhanh như một ánh chớp.

Tôi hé màn nhìn xuống, thấy Đại tướng Võ Nguyên Giáp có quay lại phía sau nhìn xem có chuyện gì xảy ra và nói gì đó với đại tướng Nguyễn Chí Thanh. Sau đó, nét mặt ông tướng chiến thắng ấy vẫn bình thản.

Có người bước rất nhanh lên sân khấu, đứng trước cái màn màu rêu nói như hét:

- Các ông làm loạn đấy à? Kia, có phải ông Thái Dũng không? Các ông toàn là quân đội lâu năm, các ông vô kỷ luật đến thế à?

Hình như làn sóng phản đối có nguôi đi, nhưng vẫn chưa lặng. Vị ấy nói tiếp, giọng càng gay gắt:

- Các ông vừa chiến thắng xong một trận lớn thật đấy, nhưng vẫn là nhỏ so với công lao xây dựng Quân đội nhân dân. Các ông thật là vô kỷ luật. Sao lại đả đảo văn công đã diễn để chào mừng mình? Đáng lẽ tôi thi hành kỷ luật ngay lập tức, nhưng thôi, đây là tiệc ăn mừng. Các ông vừa chiến thắng, các ông hách dịch, ra oai, tôi tạm tha. Vậy, bây giờ ông nào không ưa văn công nữa, xin mời về mà ngủ, ai muốn xem thì ở lại, nhưng phải có trật tự, có kỷ luật. Nào, ai về thì về đi!

Người vừa dội xuống khán giả một tràng dài ấy là đại tướng Nguyễn Chí Thanh.

Ông Thái Dũng và năm sáu người nữa kéo nhau ra khỏi hội trường. Xin mở ngoặc: đồng chí Thái Dũng cụt một tay do một trận chiến đấu với địch hồi đầu kháng chiến. Các báo tiếng Pháp hồi bấy ấy ở Paris và Hà Nội, Sài Gòn có nhiều bài tỏ vẻ kính phục cái ông quan năm Việt Minh cụt tay này. Năm 1949, anh là tiểu đoàn trưởng chỉ huy một tiểu đội đoàn có tên là Lũng Vài mà nhạc sĩ Văn Cao đã làm ca khúc ca ngợi cũng vào năm 1949. Anh còn chỉ huy một trận phục kích ở đường số 4, trận Lũng Phầy thu gọn 94 xe vận tải quân khí quân trang của địch. Đến chiến dịch Điện Biên, anh đã là một trung đoàn trưởng giỏi, phụ trách ban tác chiến thuộc Bộ Tham mưu chiến dịch. Tuy không trực tiếp chỉ huy, anh vẫn tham gia đánh chiếm đồi A1, chiến thắng ở trận đánh quyết liệt này. Tên tuổi anh thuở ấy rất lẫy lừng.

Mấy người vừa lách qua các hàng ghế sắp ra đến cửa thì đồng chí Nguyễn Chí Thanh gọi giật lại:

- Này, các ông bỏ về hả? Được! Nhưng nhớ chiều mai, đúng 2 giờ, tôi mời văn công đến nhà riêng tôi, có cà phê, thuốc lá, đoàn của anh Hoàng Cầm phải diễn lại màn Quan họ này, cái tiết mục mà ông đả đảo ấy, diễn tại sân nhà tôi. Có cả bánh kẹo bánh và thuốc lá của Tây thua trận đấy. Mai, các ông phải đến để tranh luận, tha hồ ý kiến! Thế nhé, ngày mai, tôi nhắc lại, đúng 2 giờ chiều, mời ông Thái Dũng và các đồng chí đến xem lại, rồi thảo luận dân chủ.

Nói dứt lời, đồng chí Nguyễn Chí Thanh bước xuống và hô to:

- Anh Hoàng Cầm! Cho mở màn, diễn tiếp!

Tôi trùng trình phải đến dăm ba phút để lấy lại tinh thần cho diễn viên. Đứng trước mười hai diễn viên nam nữ vẫn còn nháo nhác, sớn sác và phờ phạc vì “cú” phản đối vừa rồi, tôi nói:

- Nào, anh Thanh đã ủng hộ mình đấy, các cô các cậu cứ mạnh bạo và bình tĩnh hát lại đi. Cố lên nhé!

Nhưng tinh thần diễn viên bị một cú nặng nề như vậy, chưa hoàn hồn. Hát rời rạc, mất đứt cái mê say. 25 phút có thể nói là khoảng thời gian nặng nề bất đắc dĩ. Lúc hạ màn, tôi thấy ớn lạnh. Diễn viên mặc dầu từng trải, già dặn như Thùy Chi, Kim Ngọc, Mạnh Thắng vẫn như ốm dậy, gượng gạo chưa lấy lại được sinh lực… Tiếng vỗ tay bên dưới thưa thớt uể oải. Tôi động viên anh chị em:

- Vẫn khá lắm! Tuyệt vời.

Nhưng các em có lẽ không tin vào lời động viên của “ông anh” đoàn trưởng. Mặt các cô buồn rười rượi. Nhưng có tiếng đồng thanh ở phía Kim Ngọc:

- Anh Cầm ơi! Chúng em không nản chí đâu!

Tôi nhân dịp bèn “hạ lệnh”:

 - Còn năm tiết mục nữa, chúng mình phải gắng hết sức. Đừng phụ lòng anh Thanh, anh Văn (bí danh của đại tướng Võ Nguyên Giáp) nhé!

Quả nhiên năm tiết mục tiếp theo, nhất là màn Múa sạp đã chiếm lĩnh tâm hồn tất cả các tướng sĩ, tâm hồn những người vừa thắng trận lịch sử. Hạ màn chót (tức là cái Sạp) gần chục tướng tá nhảy lên sân khấu, ôm hôn, bắt tay, xoa tóc, có ông còn bế bổng một diễn viên lên mà nói:

 - Xứng đáng với Điện Biên lắm! Khá lắm!

Anh Nguyễn Chí Thanh bắt tay động viên từng diễn viên của đoàn và hẹn chiều mai cả đoàn lên nhà anh diễn lại màn Quan họ để mọi người có dịp cùng nhau thảo luận.

Chiều hôm sau, chúng tôi đến nhà anh Nguyễn Chí Thanh rất đúng giờ. Đã thấy trong cái sân rộng có ba bốn dãy bàn chạy dài, phủ vải trắng, lại có cả lọ hoa, hoa rừng đỏ chói và xanh biếc. Trên bàn có những đĩa bánh kẹo, thuốc lá, lạc rang. Ước tính số người có mặt tới gần trăm. Hàng ghế đầu đã thấy ông Thái Dũng. Trên thềm nhà cao ba bốn bậc, anh Nguyễn Chí Thanh đứng đón văn công, vẻ mặt rạng rỡ. Anh Thanh dẫn gần hai chục người vào nhà, phát cho Đoàn dễ đến hơn chục cái quạt nan. Trao đổi qua vài ý kiến với tôi xong, anh vẫn một giọng vui vẻ nói với cả “đội dân ca Quan họ”:

 - Đừng ngại gì nhá! Bình tĩnh hát, hát thật hay vào!

Rồi anh đi ra ngồi bên cạnh ông Lê Quang Đạo, ông Võ Hồng Cương. Tôi cho người treo một lá cờ hội đình ngày xưa vào một cành sồi cao ở đầu sân. Diễn viên phục trang rồi trang điểm môi má son phấn trong 10 phút. Sáu liền anh, sáu liền chị duyên dáng tươi tắn sóng đôi nam nữ bước ra chỗ diễn tức là khoảng sân phẳng phiu dưới cái cờ hội vuông vắn. Hai đường viền xanh, hồng, có tua kim tuyến, rập rờn trong gió đông nam mát mẻ, lá cờ bay uốn mình rất nhịp nhàng để bốn chữ vàng thêu trong cái ô vuông màu lá mạ “Văn công Quân đội” cứ biến hiện không ngừng. Các diễn viên xếp một hàng dài chào khán giả. Tôi vẫn thấy tiếng vỗ tay hoan nghênh hình như chỉ có một nửa. Anh Thanh đứng tại chỗ, cũng vẫn cái giọng cứng rắn, dõng dạc:

 - Đấy nhé. Mời các đồng chí xem lại cho thật kỹ cái mà hôm qua, khá đông các đồng chí đả đảo. Xong thì chúng ta cứ bánh kẹo, cà phê, thuốc lá và tranh luận, phê bình hoàn toàn tự do. Rồi văn công được phép biểu diễn hay không, sẽ tùy kết quả của cuộc tranh luận này.

Dưới lá cờ lễ hội dân tộc cổ kính, diễn viên và nhạc công đã dàn đội hình, tiếng sáo trúc lanh lảnh vút lên và câu hát Mời trầu cũng cất lên.

Chấm dứt 25 phút biểu diễn, các diễn viên dàn hàng hình chữ nhật, e ấp như thẹn thùng chào các vị tướng tá đầy kiêu hãnh của chiến thắng. Nhiều người đứng dậy vỗ tay lâu đến vài ba phút, pha với những tiếng “hoan hô!”, “tuyệt vời!”. Đứng bên cạnh các diễn viên trong tiếng vỗ tay như sấm ấy, tôi chăm chú vào vẻ mặt, cử chỉ, thái độ ông Thái Dũng. Ông ấy cũng vỗ tay nhưng không mặn mà, có vẻ “bất đắc dĩ”. Liền sau đấy, anh Nguyễn Chí Thanh đến chỗ diễn bắt tay tôi, khoác tay tôi và cô Kim Ngọc, cùng với các diễn viên khác, đi đến một bàn dành riêng cho văn công. Anh Nguyễn Chí Thanh cao giọng:

 - Bây giờ tôi yêu cầu tất cả thẳng thắn phê bình và tranh luận. Đề nghị anh Hoàng Cầm, người bày ra tiết mục này, người chịu trách nhiệm về nó, phát biểu trước.

Tôi đứng lên, nói y như nội dung đã bàn với cả Đoàn khi nhận chỉ thị của đại tướng Nguyễn Chí thanh để chuẩn bị tiết mục. Tôi thấy anh Thanh mủm mỉm cười, nhìn tôi rất yêu mến, nên tôi càng vững tâm.

Tôi nói hết, ông Thái Dũng đứng dậy, lúc đầu ông nói nhỏ thôi:

- Trước hết, tôi thành thực xin lỗi các đồng chí cấp trên ở Tổng cục, xin lỗi đồng chí Nguyễn Chí Thanh, nhất là xin lỗi anh Hoàng Cầm và Đoàn Văn công Tổng cục vì thái độ của một số anh em chúng tôi tối qua. Đó là vì chúng tôi quá nóng nảy và hấp tấp. Nhất là tôi từ mười lăm tuổi đã theo cách mạng, mười bảy tuổi đi đánh trận, cứ liên miên trận mạc, rồi kiểm điểm, rồi luyện tập, rồi chỉnh huấn, chỉnh quân, tôi chưa hề thấy một đoàn văn công to nhỏ nào hát những lời như thế bao giờ. Quanh năm, tôi chỉ lo sao cho trận nào mình chỉ huy cũng phải thắng. Cấp dưới mà có anh nào lơ là, nhớ nhà, nhớ vợ con, là tôi “chỉnh” ngay, có khi tôi đuổi ra khỏi đơn vị, vì thế cái tính thẳng thắn, cứng nhắc ấy nó quen đi nên mới quát to lên lúc tối qua, thành ra có lỗi với cấp trên và đồng chí Hoàng Cầm.

Đến đấy, anh Thái Dũng trở lại với cách phát ngôn cao giọng, lấn át:

- Nhưng, còn về tư tưởng, tôi vẫn giữ nguyên những ý nghĩ của mình. Dẫu màn Quan họ này không phải do anh Hoàng Cầm soạn ra cả nhạc điệu và lời hát, đúng nó là từ dân ca xưa, nhưng anh Hoàng Cầm cố tình đưa ra lúc này, khi mà Bác Hồ vừa nhắc nhở toàn quân, toàn dân rằng chiến thắng Điện Biên mới chỉ là bước đầu, chúng ta còn phải gian khổ chiến đấu cho đến thắng lợi hoàn toàn, giải phóng toàn quốc, thống nhất đất nước, thì cái màn hát đó chỉ có một tác dụng duy nhất là làm giảm ý chí chiến đấu của quân đội. Rõ ràng là những sự tỏ tình quá thô lỗ: “Yêu nhau cởi áo cho nhau!”, rồi con gái chờ con giai về đêm, nửa chăn nửa chiếu nửa giường để đó chờ ai, như xúi giục chuyện trai gái nhảm nhí. Tôi không dám quy lỗi cho anh Hoàng Cầm, vì người đã viết bài thơ  Đêm liên hoan cổ vũ chiến đấu hay như thế, không thể nào lại muốn cho bộ đội ta sa sút tinh thần. Nhưng màn hát này hiện nay không thể dùng được. Báo cáo, hết ý kiến!

Tôi vẫn bình tĩnh vì đoán trước anh sẽ nói như thế. Anh Thái Dũng vừa ngồi xuống, một tràng pháo tay nổi lên đồng tình. Lại có hàng chục cánh tay giơ lên. Anh Nguyễn Chí Thanh chỉ định, thế là liên tục đến gần chục người phát biểu, mở rộng hoặc nhấn mạnh ý kiến của Thái Dũng.  Tôi thấy anh Thanh mặt vẫn tươi như hoa. Xem chừng những ý kiến phản đối đã vãn, anh Thanh hỏi:

- Có ai có ý kiến gì khác nữa không, chứ có mấy ông cứ nhắc đi nhắc lại mấy cái ý ông Thái Dũng, nghe cũng không bổ ích gì.

Một lát im lặng. Tôi điểm các bộ mặt, mới nhận ra rằng số người có thể ủng hộ mình chỉ bằng một nửa non số buộc tội, nhưng cũng lạ, hôm nay tôi không thấy run một tẹo nào.

Anh Thanh lại hỏi:

 - Vậy, mời anh Lê Quang Đạo, Cục tuyên huấn.

Anh Đạo đứng lên, từ tốn:

- Nói như các anh vừa rồi, bắt đầu từ ý kiến anh Thái Dững, cũng có phần quá đáng. Bộ đội ta không dễ sa sút tinh thần ngay sau một màn dân ca tình ca này đâu. Nhưng, anh Hoàng Cầm chưa thông qua tôi, đã cho đem diễn. Kể ra cũng sai nguyên tắc đấy anh Hoàng Cầm ạ, nhưng tôi nghĩ trong ngày vui hể hả mà Đại tướng cho phép thì cũng coi tối diễn hôm qua như một buổi ra mắt nội bộ, vừa để ôn tập, vừa để duyệt, nên tôi không trách cứ gì anh Hoàng Cầm. Dẫu sao ý kiến của các đồng chí vừa phê bình, tôi cho là đúng về căn bản. Mới chiến thắng bước đầu, từ nay đến hòa bình thực sự cho cả nước, thời gian hẳn không ngắn. Biết đâu còn phải vài ba cái Điện Biên nữa, ta mới hoàn toàn thắng lợi. Bộ đội vẫn phải cầm chắc tay súng, không nên để những tình cảm lãng mạn làm lơi lỏng ý chí và tinh thần đánh giặc của cả quân và dân. Nên vui với cái vốn cũ của dân tộc một chút thế thôi, còn diễn đại trà thì không nên.

Ông Thanh hỏi ngay:

 - Ý kiến cá nhân của anh Đạo hay là ý kiến của Tuyên huấn đấy?

Ông Đạo cũng dè dặt đáp:

- Là ý kiến cá nhân tôi thôi ạ.

Ông Thanh tiếp:

- Nào, thế có ai ủng hộ màn hát này không? Cứ nói thoải mái, không sợ ai kiểm điểm lập trường lập triếc gì đâu. Cả tôi đây, tí nữa, nếu có nói gì, cũng chỉ là nhân danh cá nhân thôi, đừng ai nghĩ là ý kiến của Chủ nhiệm Tổng cục vội. Cá nhân với cá nhân, bình đẳng bình quyền. Kìa, vừa ăn bánh kẹo vừa nói. Mới có 3 rưỡi, sớm chán. Ta có thể nói chuyện với nhau đến 5 giờ, 5 rưỡi.

Không khí vẫn trầm lặng. Hình như có nhiều đắn đo, dè dặt. Bên phản đối thì cạn ý rõ ràng, bên ủng hộ chưa thấy lên tiếng. Thiểu số đứt đuôi rồi. Không kể khối anh em cầm sẵn phiếu trắng. Một lát, anh Thanh lại khuấy bầu không khí trầm lắng:

- Này, tôi hỏi mấy ông chính ủy và chính trị viên nhé. Trước mỗi chiến dịch, mỗi trận đánh lớn nhỏ, các ông thường động viên các anh binh nhì ấy thế nào nhỉ?

Một anh ngồi tại chỗ đáp lại vẻ hơi ngang bướng, hình như là một Chính ủy Trung đoàn:

- Báo cáo anh, cứ tuân theo tất cả các chỉ thị của Tổng cục và các cục trực thuộc mà động viên.

Anh Thanh hỏi ngay:

- Các ông không có sáng kiến riêng gì à?

Đáp:

- Chả cần, vì các tài liệu Tổng cục gửi xuống đều rất tỉ mỉ và đầy đủ rồi.

Anh Thanh:

- Này các ông, tôi có thể nói ngay rằng Đảng cần những đảng viên có nhiều sáng kiến, nhiều cách thức riêng để động viên chính trị ở các đơn vị khác nhau chứ Đảng không cần đến những con người máy, bảo sao làm vậy đâu nhé!

Bị bất ngờ đánh một đòn khá nặng, mấy anh hùng ngồi im re. Anh Thanh bỗng cười vui:

- Các ông ơi! Cứ giả dụ như tôi đây đang là học trò cấp I phổ thông, tôi xin các thầy chính ủy giảng cho “em” Tổ quốc là gì ạ?

Không khí trở lại thân tình, hân hoan. Có một giọng hơi đùa:

- Thế thì khác gì học trò đòi thầy giáo giảng tại sao một cộng với một lại thành hai.

Anh Thanh cười lớn:

- Ấy thế mà giảng được cũng không dễ đâu nhé! Nào, ông nào nói trước đi. Em sẵn sàng nghe các thầy đây.

Bỗng có một người dáng mập và thấp, đứng bật lên giơ tay. Tôi nhìn kỹ, hóa ra anh Quyết Thắng, Tham mưu trưởng quân khu Việt Bắc. Anh nói ngay:

- Màn Quan họ vừa rồi bắt nguồn từ nông dân miền Trung du, tỉnh Bắc Ninh. Chỉ có hơn 20 phút cái màn này mà tôi thấy cả một vùng quê cổ kính, có văn hóa bậc nhất, văn hóa lâu đời, hiện lên qua tất cả những diễn viên có mặt ở đây. Thì tôi phải nói ngay: màn Quan họ vừa rồi là Tổ quốc đấy! Mà dân tộc cũng ở trong bài hát ấy… Cả hạnh phúc cũng ở đấy. Yêu nhau mà được cởi áo cho nhau thì còn gì hạnh phúc bằng…

Có tiếng cười đồng tình. Không khí sôi động trở lại. Bật dậy một anh khác (hình như anh Văn Cương, Chính trị viên một tiểu đoàn thuộc Liên khu Việt Bắc. Anh này cũng quê ở Bắc Ninh với tôi) cướp lời anh Quyết Thắng:

- Đúng thế. Tổ quốc ta có Quan họ, đẹp biết chừng nào, đáng yêu biết chừng nào. Thế thì hát lên có 20 phút lọt vào giữa những sùng sục chiến đấu, những tươi đẹp rộn rã của lượn, của xòe, của sạp, rồi tưng bừng chiến thắng thì tôi thấy nó rất hay. Chả hiểu các đồng chí nghĩ sao mà lại cho rằng nó có thể làm nhụt ý chí chiến đấu?

Không khí rộn rã hẳn lên. Gương mặt Nguyễn Chí Thanh như càng sáng hơn. Lại một anh đứng lên, ngắt lời Văn Cương:

- Tôi nghĩ ngược lại đấy anh Thái Dũng ạ. Quan họ dĩ nhiên làm chiến sĩ nhớ nhà, bố mẹ, vợ con hoặc người yêu vụng thầm còn gửi lại làng quê. Càng nhớ họ càng căm thù giặc chỉ lăm le cướp phá, giết những gì thân yêu của họ. Căm thù càng sâu, tinh thần chiến đấu càng cao, nếu chỉ mới thế này mà họ đã mất tinh thần thì… Xin lỗi anh Thái Dũng, anh khinh quần chúng quá đấy.

Lại một anh khác cướp lời:

- Nói anh Hoàng Cầm bỏ quá cho, chứ những bộ đội đã thừa khói lửa, thừa nghe ùng oàng, đùng đùng, tạch tạch rồi, được lúc xem văn công lại thấy toàn cảnh bắn nhau, nghe toàn tiếng hô tiến lên, xung phong thì đến cả anh có thấy phát ngấy lên không? Vậy thì đêm qua, chúng tôi cảm ơn anh Hoàng Cầm và cả Đoàn Văn công đã cho chúng tôi vài chục phút say sưa. Thanh cao đấy, làm gì có chuyện nhảm nhí mà anh Thái Dũng cứ át giọng người ta?

Đến lúc ấy thì tiếng vỗ tay nổi lên mạnh mẽ. Bỗng nhiên có một giọng nữ lanh lảnh cất lên. Tôi nhìn ra cuối sân, hóa ra chị Tý, một chị tổ trưởng nuôi quân ở văn phòng Tổng cục. Chị mới trên ba mươi tuổi, vợ một liệt sĩ:

- Em đề nghị anh Thanh cho văn công vào trại tù binh diễn cả cho thằng Đờ-cát-tờ-ri xem, để nó biết người của đất nước ta xinh đẹp duyên dáng thế nào, liệu mà bảo nhau cút ngay đi!

Anh Thanh chạy đến bắt tay chị Tý trong lúc tất cả, kể cả anh Thái Dũng vỗ tay rào rạt không muốn ngớt (anh Thái Dũng vỗ bàn tay phải nhè nhẹ lên ngực mình).

Xem chừng đã đến lúc có thể kết luận, anh Nguyễn Chí Thanh mới đứng hẳn lên bậc thềm, nói:

- Tôi nghĩ các ông tranh luận thế này là rất thẳng thắn mà vẫn đầy tình đoàn kết với nhau, phải không ông Thái Dũng? Tối qua một số năm bảy ông hô đả đảo cái Quan họ này chắc chưa thể lại nghĩ rằng mình đã giơ quả đấm của cánh tay phải thụi ngay vào giữa ngực mình. Các ông nhiều gân cốt quá hay là mấy ông cố làm ra thế cho oai, để ra cái điều ta là anh hùng, khí phách? Có cô gái đẹp dịu hiền, lướt qua trước mắt, lại quay ngoắt đi không thèm nhìn. Đã không nhìn, chưa biết cô gái đẹp là ai, có xấu tính xấu nết hay không chưa chi gọi người ta là con đĩ ư? Ừ thì không mê mẩn cô ta, nhưng tại sao lại không nhìn, không thưởng thức cái nhan sắc mà trời phú cho cô ấy? Các ông sợ cái đẹp nó quyến rũ mình à? Ồ, nếu thế thì đâu phải là khí phách? Người có gan, vẫn có thể kết bạn với một cô gái đẹp, miễn là giữ lòng mình không sa ngã thì mới hay chứ! Sao lại xua đuổi cái đẹp? Cá nhân Nguyễn Chí Thanh nghĩ: màn Quan họ này có đủ ba phẩm chất cơ bản của văn nghệ là chân - thiện - mỹ. Mà lại là cái vốn lâu năm của dân tộc, cụ thể là tỉnh Bắc Ninh, chứ Đoàn Văn công cũng chưa đủ tài năng mà sáng tác được vậy đâu. Như tranh dân gian của làng Hồ, quê anh Hoàng Cầm, cái Đánh ghen mà tôi đã được xem, tôi rất thích. Cái anh đàn ông ôm giữ khư khư hai quả dừa của cô vợ bé (có tiếng cười ran ran) bảo vệ không cho bà vợ cả xâm phạm vào, thật là hay! Ai bảo là thô tục nào?

Vậy nên cái vốn văn hóa của dân tộc, chỗ nào là thô kệch, là nhố nhăng, tôi chắc các cụ hàng trăm năm nay đã lọc đã gạn đi hết rồi. Còn lại là trong sáng, là cao quý, tồn kho được càng lâu, không bị chuột gặm, mối xông, lại càng có giá trị. Uống nước nhớ nguồn, phải biết ơn Nguyễn Du tả nàng Kiều tắm, mà hẳn là tắm trong tướng rủ màn che thì khỏa thân gì chứ? (cười). Mà có thô tục đâu? Cô Kiều tắm trần, mà nhà thơ vẽ ra thành một bức tranh thanh tao, đẹp lồng lộng, ta được thưởng thức, vậy chắc chắn ông Thái Dũng cũng không nỡ mắng Nguyễn Du (cười to), ông cũng không nỡ giằng lấy Kiều trong tay con giai ông lúc nó đang đọc đến chỗ ấy chứ? (lại càng cười to). Đấy là ý kiến cá nhân Nguyễn Chí Thanh, chưa phải ý kiến của Chủ nhiệm Tổng cục Chính trị. Đồng chí nào phản đối mấy lời tôi vàa nói, xin cứ tự do, và tôi cũng hoan nghênh… Sở dĩ tôi có được mấy ý kiến này là nhờ công giúp đỡ về văn nghệ của các anh Hoàng Cầm, Đỗ Nhuận, Mai Văn Hiến, Thanh Tịnh và nhiều anh chị em nữa trong Tổng cục. Chứ hồi mới chỉ là một anh huyện ủy viên ở Bình Trị Thiên, tôi chưa có đủ hiểu biết mà nói như vừa rồi. Nào, ai có ý kiến gì, xin mời…

Vỗ tay… Nhiều người đứng cả lên vỗ tay, vỗ tay rất dài. Hơn chục diễn viên và tôi thì muốn ôm hôn ngay vị tướng vừa đanh thép lại vừa hoa lá ấy.

Anh Thanh nhìn đồng hồ:

- Thế mà cũng gần 5 giờ rồi. Vậy anh Hoàng Cầm và các diễn viên có muốn nói gì nữa không?

Tôi đáp:

- Thưa đồng chí Chủ nhiệm Tổng cục,  câu nói cuối cùng của chúng tôi, của cả Đoàn Văn công là xin hết sức cố gắng trau dồi nghệ thuật dân tộc để phục vụ bộ đội tốt hơn nữa…

Gió chiều nồm nam thổi mạnh hơn. Trời rất xanh, mây rất trắng bay tới tấp. Lá cờ Hội đình gặp gió càng lay động nhịp nhàng với những niềm rung cảm mới mẻ trong lòng tôi lúc bấy giờ.

Anh Thái Dũng đã xuống đến chân đồi. Tôi nhìn theo, thấy anh bước đi ung dung thư thái mà vẫn dũng mãnh. Cái ống tay áo thõng thượt bên trái anh cũng như xoắn bay theo chiều gió…