Bà bóng trong giới hạn khái niệm được dùng ở đây nhằm chỉ những người làm công việc thực hành nghi lễ trong tín ngưỡng Nữ thần Nam Bộ, đồng thời họ cũng là những nghệ nhân của loại hình nghệ thuật tổng hợp Hát bóng rỗi phổ biến ở thành phố Hồ Chí Minh và một số tỉnh thuộc khu vực miền Tây.

Đề cập tới tầng lớp đặc thù này dễ dẫn tới sự liên hệ trên một phạm vi rộng hơn về không gian văn hóa. Tuy nhiên, cần có sự khu biệt giữa Bà bóng (hay Bà đồng, Bà cốt…) trong tín ngưỡng Tứ phủ phổ biến ở miền Bắc và Bà bóng hoặc Bóng trong tín ngưỡng Nữ thần ở miền Nam. Bà bóng trong tín ngưỡng Tứ phủ đóng vai trò thực hành nghi lễ thuần túy, còn Bà bóng trong Hát bóng rỗi Nam Bộ không chỉ có chức năng thực hành nghi lễ, mà còn sở đắc nhiều loại hình nghệ thuật. Nói cách khác, Bà bóng phương Nam chính là một nghệ sĩ - điều khiến cho đối tượng này trở thành “truyền nhân” của một di sản âm nhạc dân gian vùng văn hóa Nam Bộ, không giống như Bà đồng từ lâu đã trở thành nhân vật trung tâm của tín ngưỡng Tứ phủ hóa thân vào nhiều Giá (đồng) khác nhau, nhưng chưa bao giờ đóng vai trò nghệ sĩ.

1. Hiện thân của tín ngưỡng Saman

Tín ngưỡng Nữ thần vốn là hình thái sơ khai trong nhiều tôn giáo cổ xưa trên thế giới. Việc thờ cúng nguyên mẫu của vạn vật với năng lực sản sinh ra muôn loài được nhân cách hóa bằng hình ảnh người mẹ từ lâu đã ăn sâu vào tiềm thức con người. Ngay cả ở những tôn giáo hình thành vào thời kỳ xã hội loài người đã bước vào giai đọan văn minh, yếu tố Saman vẫn tồn tại dai dẳng, như đạo Thiên chúa chẳng hạn. Hình ảnh Đức mẹ Maria chính là hiện thân của tín ngưỡng Saman với điển thích hấp thu quyền năng siêu nhiên (Thánh linh) giáng sinh ra Đức Chúa Jesu. Trong tín ngưỡng Nữ thần Nam Bộ, ngoài tập hợp các vị thần có nguồn gốc khác nhau như Bà Thiên Hậu, Bà Kim Huê… (người Hoa), Bà Thiên Y A Na, Bà Chúa Ngọc, Bà Chúa Tiên…(người Chăm), Cô Hồng, Cô Hạnh… (người Việt), còn có một bộ phận hóa thân từ quan niệm Ngũ hành, gồm các Bà Kim Đức Thánh Phi, Mộc Đức Thánh Phi, Thủy Đức Thánh Phi, Hỏa Đức Thánh Phi, Thổ Đức Thánh Phi. Năm Bà này trở thành đối tượng thờ tự chính trong tất cả các Miễu Ngũ Hành hay miếu Ngũ Hành Nương Nương ở Nam Bộ. Trước sự phát triển của xã hội hiện đại với nhiều tôn giáo có cộng đồng tín đồ đông đảo, như Đạo Phật, Đạo Thiên Chúa, Đạo Hồi, Đạo Tin Lành, cùng những tôn giáo mang sắc thái bản địa, như đạo Bửu Sơn Kỳ Hương, Cao Đài, Hòa Hảo… tín ngưỡng thờ Nữ thần vẫn chảy âm thầm trong lòng cộng đồng, tồn tại một cách bền bỉ giữa nhiều dòng chảy văn hóa. Và Bà bóng với tư cách là “tín đồ” duy nhất của tín ngưỡng Nữ thần đóng một vai trò không nhỏ trong việc gìn giữ vốn di sản nghệ thuật truyền thống. Bà bóng ở Hát bóng rỗi tuy không được thừa nhận năng lực cộng thông giữa thế giới siêu nhiên và con người như Bà đồng, Bà cốt trong tín ngưỡng Tứ phủ, nhưng thông qua hình thái tồn tại, dấu ấn của năng lực ấy được cụ thể hóa qua vai trò nghệ thuật và bằng âm nhạc. Sự thực về quyền năng cộng thông còn chưa thể kết luận, song ở nhiều tín ngưỡng, tôn giáo khác nhau, đặc biệt như Đạo giáo, các vị Đạo trưởng hay thầy Phù thủy – những người có quyền năng cộng thông, thậm chí có thể huy động Âm binh – đều triển khai hoạt động Pháp sự thông qua công cụ âm nhạc với hệ thống Kinh sám. Bên cạnh kinh văn, âm nhạc, ở những tôn giáo như Phật giáo, Đạo giáo còn có sự trợ giúp của “ngôn ngữ hình thể” với thủ ấn, bùa chú, kiếm, pháp khí… Thông qua hình thái tồn tại cho thấy Hát bóng rỗi liên hệ trực tiếp với tín ngưỡng Saman. Điều này bộc lộ ở nhiều khía cạnh, cấp độ và không ngoại trừ cả trên chính bản thể của Bà bóng.

2. Nhóm xã hội đặc thù

Có một điều từ lâu đã trở thành húy kỵ hoặc do tế nhị, nên không ai nói ra, kể cả những người làm nghiên cứu, đó là sự phổ biến về giới “trung tính”, “bán nam bán nữ” ở nhiều Bà bóng. Thậm chí từ Bà dùng ở đây chỉ mang tính chất phiếm chỉ. Trong nhiều trường hợp, chưa thể khẳng định đặc điểm về giới tính trong đại từ hay danh từ Bà này. Trong giới Hát bóng rỗi, người ta quen gọi Bóng gì đó, có nghĩa là Bóng kết hợp tên người hát. Cũng có khi Bà bóng xuất hiện đầy đủ Đại từ (Bà) + tính từ (Bóng) + Danh từ (tên nghệ nhân). Song, trong giới Bóng lại có cả ông và bà, từ đó sản sinh tình trạng bất phân về giới giữa những danh từ trên.

Ở Nam Bộ có một dạo người ta quy kết phần tử “bán nam bán nữ” vào tàn dư của chế độ thực dân. Trong khi khoa học hiện đại đã khẳng định về sự tồn tại của loài lưỡng tính trong tự nhiên, có cả con người. Vậy, Gay hay Lesbian chẳng phải sản phẩm của bất kỳ nền văn hóa hay chế độ chính trị nào, mà chúng phổ biển trên toàn thế giới. Có chăng, dưới sự chi phối của bối cảnh văn hóa, xã hội đặc thù, mức độ phổ biến có thể kéo theo thái độ kỳ thị hay chấp nhận dưới nhiều phương thức ứng xử khác nhau. Trong quá trình tiếp cận với Hát bóng rỗi phát hiện thấy mức độ tập trung những thành phần “lưỡng tính” với mật độ khá cao. Đương nhiên, Gay và Lesbian đã phổ biến trên toàn cầu, nên đối tượng này cũng sẽ xuất hiện một cách tương ứng trong đời sống xã hội. Có điều, tỉ lệ vượt trội ở những lĩnh vực cụ thể, như Hát bóng rỗi lại trở thành tâm điểm của sự chú ý. Để lý giải hiện tượng trên, bài viết tiếp cận từ những góc độ sau:

2.1 Chức năng đặc thù

Như đã đề cập, Bà bóng đóng vai trò thực hành nghi lễ trong tín ngưỡng Nữ thần thông qua biện pháp sử dụng âm nhạc. Trước hết chúng ta cần có khái niệm sơ lược về Thần. Trong quan niệm thế tục, Thần, Thánh, Tiên, Phật… đều là những đối tượng thuộc tầng lớp Thượng giới! Xét về tín lý, các bậc Thượng giới trên có khuynh hướng khác nhau, như Thánh là đẳng cấp tối cao của đạo Nho. Người theo đạo Nho đạt tới mức siêu phàm sẽ trở thành Thánh, như Khổng Tử là bậc Chí Thánh; Mạnh Tử là Á Thánh…Tiên là cảnh giới tuyệt đỉnh của người tu Đạo (Đạo giáo). Người tu Đạo với ước mơ Trường sinh bất tử, cho dù ước mơ đó chưa thể thành hiện thực thì cảnh giới “Trường sinh bất tử” đã dành chỗ cho những người đạt Đạo để được lên Tiên. Còn tín đồ Phật giáo là những người theo đuổi con đường giải thoát, thoát khỏi sinh lão bệnh tử rồi nhập diệt giống như Đức Phật Thích Ca. Cuối cùng là Thần. Thần trong một phạm vi hẹp về ngữ nghĩa chính là người Phàm chuyển hóa sau khi chết với những dấu hiệu mang tính hiển linh (theo truyền thuyết) mà được người đời sùng kính, như Quan Công, Thiên Hậu trong tín ngưỡng người Hoa; Cô Hồng, Cô Hạnh trong tín ngưỡng Nữ thần Nam Bộ… và rất nhiều những vị thần thờ tại gia như: Thổ địa, Thần tài, Táo quân...

Trong Tam giáo (Nho, Phật, Đạo), chúng ta thấy rõ thái độ “phòng ngừa” Dục tính của người tu đạo trên nhiều cấp độ khác nhau. Đạo Nho chủ trương tiết dục, Đạo giáo quả dục, còn đạo Phật diệt dục. Vì, Dục tính thể hiện một cách rõ rệt đặc trưng về giới. Còn Thần (chỉ bộ phận Nhân thần) vốn là người phàm, chưa thoát khỏi dục tính (trước khi thành Thần), nên xét về bản thể cùng giới tính ở Thần vẫn được xác lập. Song, một ngày cái xác phàm biến thành cát bụi để chuyển hóa ra Thần, người trần lại không thể đối xử giống như người phàm. Ở những đối tượng này theo cách chuyển hóa tín lý, thái độ sùng kính khởi phát cho mọi hành vi thông qua mối quan hệ giữa đối tượng thờ tự và đối tượng thực hành nghi lễ. Nói một cách dung tục, chúng ta không thể lấy một gã đàn ông để phụng sự Nữ thần. Vì vậy, người có thể đảm đương vai trò này phù hợp hơn cả đó chính là Bóng - một thực thể “nửa vời”, “lưỡng tính”, “thoát tục”, đồng nhất với Thái cực, Hỗn mang…

2.2 Năng lực đặc thù

Bà bóng có nhiều năng lực, kỹ năng như cúng quải, lễ bái, múa, hát… nói chung khá đa tài. Tuy nhiên, năng lực đặc thù hay siêu phàm ở Bóng chính là khả năng cộng thông – có thể chuyển hóa bức thông điệp giữa cõi trên và cõi dưới, con người và Thần linh… Với năng lực ấy chỉ có thể ký thác trên cơ thể của nhóm đối tượng ở “giữa” (khi đất trời, âm dương chưa phân) và Gay hay Lesbian có những điều kiện thỏa mãn yêu cầu này. Cơ thể có khác thường người ta mới có được năng lực siêu phàm! Từ tín ngưỡng nguyên thủy đến tín ngưỡng Saman là một quá trình tiến hóa về chất, đặc biệt trên cơ sở chuyên môn hóa đối tượng hành lễ. Tín ngưỡng nguyên thủy chưa khu biệt ranh giới giữa tín đồ nói chung và người thực hành nghi lễ nói riêng. Vì thế, trong tín ngưỡng nguyên thủy, việc thực hành nghi lễ có thể giao cho bất kỳ người nào. Bước sang tín ngưỡng Saman, việc thực hành nghi lễ đã được chuyên môn hóa cao đạt tới chỗ trao quyền cho những người có năng lực siêu việt! Đó là Bà bóng, Ông đồng, Bà cốt, Bà shai, Vu bà, Pojau…

2.3 Nghề nghiệp đặc thù

Nghệ thuật trong xã hội truyền thống không thuộc vào hạng mục nghề nghiệp nào. Xướng ca đã vô loài, trong khi xướng ca phục vụ các vị thần càng vô chiêu hơn. Trên thực tế, cùng với thuyết Nghệ thuật bắt nguồn từ lao động, các trường phái quy nghệ thuật về tôn giáo, tín ngưỡng cũng có cơ sở khoa học nhất định. Trong tác phẩm “Mỹ học” của Hegel có đoạn viết: “Xét về mặt đối tượng khách thể, nguồn gốc của nghệ thuật có liên quan mật thiết nhất với tôn giáo…” Mặc dù hoạt động sản xuất vật chất chiếm vị trí trung tâm trong đời sống, nhưng không có nghĩa là duy nhất. Bên cạnh đó, hoạt động sản xuất tinh thần cũng không kém phần quan trọng. Với bản chất “sáng tạo mọi vật phẩm theo quy luật của cái đẹp” (Karl Marx), loài người đã sáng tạo ra nghệ thuật. Trong tôn giáo, xuất phát từ mục đích phục vụ nhu cầu giải trí cho đối tượng thờ tự mà con người thỏa mãn nhu cầu bản thân. Điều này cần hiểu ở tính hai mặt của một thực thể, chứ không nên nhìn dưới góc độ tuyến tính, phân tách ra thành hai tiến trình. Công việc thực hành nghi lễ bằng biện pháp trình diễn nghệ thuật có nguồn gốc xa xưa. Vì thế, đây phải được coi là một nghề nghiệp đặc thù. Nó đặc biệt đến nỗi trong xã hội hiện đại vẫn chưa có trường lớp nào đào tạo, ngoại trừ môi trường tín ngưỡng. Ở môi trường này, người học là những đối tượng được truyền thừa, không giống như việc dạy dỗ thông thường. Hiện tượng trên vẫn bảo lưu khá bền vững với tính chất khép kín và không truyền nghề một cách dễ dãi (cũng như rộng rãi) cho người ngoài. Vào thời kỳ phong kiến, những người làm nghệ thuật đều thuộc phần tử “Thế tập”, hiểu là cha truyền con nối. Trong giới Bóng tuy không theo hướng “cha truyền con nối”, nhưng lại có đặc thù “phẩm chất tương đồng”, hiểu theo kiểu thầy nào trò nấy. Thầy Gay chọn trò Gay, thầy Lesbian trọn trò Lesbian. Mặt khác, sự không thừa nhận hay thiếu tính cởi mở trong văn hóa ứng xử đã khiến cho giới Bóng cố kết lại thành nhóm xã hội đặc thù. Địa danh Xóm Bóng tại Nha Trang hẳn có liên hệ nhất định đến tầng lớp xã hội trên mà tên tục danh vẫn bảo lưu tới hiện tại. Ở thành phố Hồ Chí Minh, Tiền Giang… cũng có nhiều nhóm Bóng sống chung, gắn kết thành tổ chức, hội nghề nghiệp.

Về các loại hình nghệ thuật hay kỹ năng mà Bà Bóng sở đắc bao gồm: hát, múa và sử dụng nhạc cụ. Các tiết mục trong một chương trình Hát bóng rỗi bản thân đã đạt tới tính trình thức và đặt ra yêu cầu khắt khe cho người trình diễn. Riêng tiết mục Hát Chầu mời gồm tập hợp các bài Chầu Ông, Chầu Bà, Chầu Cô, Chầu Cậu và Chầu Chiến sĩ. Các bài bản này đều do Bà Bóng trình diễn. Ngoài ra, Bà Bóng còn sở trường về múa (Múa bóng). Múa bóng với đặc trưng giữ thăng bằng thông qua động tác cơ thể kết hợp với đạo cụ, như: lu, xe đạp, dao phay, ghế đẩu, trống chầu, lục bình, mâm… Loại hình múa này đòi hỏi người biểu diễn phải có thể lực tốt đi kèm các động tác xoay người, uốn dẻo với đạo cụ trên đầu, vai, lưng, chân, tay… giống như màn trình diễn tạp kỹ. Phụ nữ bình thường thật khó có đủ thể lực để giữ thăng bằng trong những màn trình diễn xoay vòng, trên đầu đội cả chiếc lu hay xe đạp… nặng nề. Chỉ có thân hình mềm mại của Gay cộng với sức mạnh tiềm tàng “một nửa” về “thể chất” mới có thể đảm đương! Chúng ta không nên so sánh nghệ thuật dân gian với múa Balet chuyên nghiệp. Diễn viên múa Balet trải qua thời gian tập luyện lâu dài mới cộng tồn được cả độ khéo léo và sức mạnh. Còn ở Múa bóng, diễn viên vừa học vừa hành, chủ yếu nhờ thiên tư mà sớm được hành nghề. Không hề có một chương trình quy chuẩn nào yêu cầu Bà Bóng phải thông qua. Tất cả đều theo quy luật “Thổ sinh thổ dưỡng”, “Tự sinh tự diệt” đặc thù của nghệ thuật dân gian và tùy thuộc vào “Căn duyên” của mỗi Bà Bóng.

3. Tiểu kết

Nói tóm lại, Bà bóng không chỉ đơn thuần đảm trách vai trò thực hành nghi lễ, mà còn mang trong mình bản thể của quá khứ, những ràng buộc bất phân giữa lịch sử và hiện tại. Bóng tuy giống như bao người, nhưng thể chất chẳng giống ai! Để đảm nhận vai trò thực hành nghi lễ, Bóng thoát xác trở thành một nhân vị khác với những năng lực vừa tầm thường vừa phi phàm! Bất chấp những thay đổi khắc nghiệt của thời gian, Bóng vẫn tồn tại bền vững, đi từ quá khứ tới hiện tại cho người đời phải nhìn nhận lại một hiện tượng từ lâu đã trở thành bản chất trong truyền thống văn hóa.