Giữa năm 1997, chúng tôi được Hãng phim Truyền hình thành phố Hồ Chí Minh mời viết nhạc cho bộ phim “Đất phương Nam” do anh Vinh Sơn biên kịch và đạo diễn. Trước khi xem bản nháp gồm 11 tập, chúng tôi liền tổ chức một buổi họp mặt những nghệ sĩ sắp thể hiện phần ca khúc và nhạc nền. Đó là nhạc sĩ Trần Vương Thạch (viết hòa âm phối khí và chỉ huy dàn dựng), các ca sĩ Tô Thanh Phương, Đào Đức, Bích Phượng, cháu Thanh Ngọc, các nghệ sĩ Hải Phượng (đàn tranh), Thanh Hòa (sáo trúc), Văn Thảo (đàn cò và bầu), Đức Dậu (thay mặt Nhóm Gõ Phù Đổng).

Chỉ mới xem qua bản nháp dàn dựng đầu tiên chưa có thoại và tiếng động mà hầu như tất cả anh chị em đều xúc động, hứa hẹn sự nhập tâm trong sự thể hiện qua tiếng hát, tiếng đàn, tiếng sáo của mình. Nhạc sĩ Trần Vương Thạch vừa tốt nghiệp Khoa chỉ huy tại Vương quốc Bỉ. Đây là lần đầu tiên anh nhận lời hợp tác với chúng tôi.

Nội dung, cảnh vật, con người và tình huống trong phim đã gợi cho chúng tôi nhớ lại những chuyến đi điền dã qua cánh đồng mùa nước nổi ở Đồng Tháp, rừng tràm rừng đước miệt U Minh, dãy núi Mo So và Thạch Động ở Kiên Giang. Và chúng tôi vẫn không quên những gương mặt khắc khổ cùng những số phận lận đận của ông bà ta đã lưu giữ vốn dân ca quý hiếm. Họ là những hậu duệ của tổ tiên ta trong tiến trình mở cõi về Đất phương Nam.

Các nhân vật trong phim cũng đã mang lại cho chúng tôi niềm cảm hứng chân thật để sáng tạo ra nhiều hình tượng âm nhạc, một số giai điệu thích ứng và phù hợp. Đó là Bé An, Bé Cò, ông Ba bắt rắn, Tư Võ Tòng, anh em gia đình Mười Chức, v.v… Theo yêu cầu của đạo điễn, trong phim phải có 5 bài hát. Trước hết, chúng tôi đầu tư ca khúc mở đầu (Générique) cho 11 tập. Đó là Bài ca Đất phương Nam.

Dạo đầu là những câu hò mang âm hưởng đặc sắc của các giọng hò trên sông nước và điệu hò trên cạn của đất Nam bộ. Bài hát có cấu trúc hai đoạn. Đoạn I chậm rãi tình cảm, mang hơi thở điệu Oán với điệu Nam, nhịp điệu mô phỏng âm hưởng tiết tấu trong ca nhạc tài tử Nam bộ, lời hát trau chuốt gắn kết với giai điệu mà sau này dễ gợi nhớ cho người nghe: “Nhắn ai đi về miền đất phương Nam…”. Đoạn II phấn chấn, gần như nhịp vó ngựa, vận dụng điệu thức Nam, với lời ca thôi thúc: “Còn đâu đây tiếng vó ngựa phi, mà ngỡ con tàu vỗ sóng bờ xa. Nỉ non sao tiếng nhạn kêu chiều. Buồm xuôi vô phương Nam phiêu bạt theo thủy triều…”. Đáng lưu ý là Lý con sáo và Lý ngựa ô trở thành biểu tượng của sự khao khát tự do, sự hiên ngang bất khuất cùng với đoàn người lặn lội về phương Nam khẩn hoang lập nghiệp. Thấm nhuần ý nghĩa sâu xa ấy, nhà thơ Lê Giang đã cho thâm nhập vào lời ca một cách bất ngờ và cũng rất tự nhiên:

- Cho ta thêm yêu dấu chân ngàn năm đi mở đất,
Cho ta thêm yêu bầy chim sáo… sổ lồng.

Với những lời ca:

- Này hỡi chú chim non đang bay giữa trời bão tố.
Thương con cá nhỏ bơ vơ đang bơi ngược dòng nước xoáy.
Chú bé mồ côi mẹ trôi giữa dòng đời đâu biết đục trong.
Chú bé không gia đình như chiếc lá xa lìa cành.
Đêm nằm mơ gặp mẹ, chú bé đi tìm cha.

Dựa vào lời như một bài thơ của Lê Giang, tôi đã phổ ba bài hát với giai điệu khác nhau, có tiêu đề Chú bé đi tìm cha.

Bài 1 (do Thanh Ngọc hát), nhịp điệu rộn ràng có phần thơ ngây của nhân vật Bé An.

Bài 2 (do Tô Thanh Phương hát), nhịp điệu tự do có tính chất kịch, là tiếng nói của người cha – cán bộ hoạt động cách mạng. Đạo diễn đã sử dụng bài này trong tình huống Bé An bị hai tên mật thám săn đuổi trong đám rẫy bắp.
Bài 3 (do Bích Phượng hát), nét nhạc lâm ly mùi mẫn, thiết tha là tiếng lòng của người mẹ đã mất, đến đêm trăng rằm thì hiện về.

Có lẽ gây ấn tượng, kịch tính, bi thảm, hận thù nhất là những cảnh anh em Mười Chức đổ máu trên cánh đồng Nọc Nạng, bởi quân sát nhân cướp lúa là bọn điền chủ và thực dân Pháp. Câu chuyện xảy ra tại huyện Giá Rai thuộc tỉnh Bạc Liêu ngày xưa thì hiển nhiên chúng tôi phải đưa điệu Nói thơ Bạc Liêu vào đúng chỗ. Phần giai điệu do đàn tranh thể hiện bằng thủ pháp nén từng tiếng nhạc nghe tức tưởi, dồn nén, ấm ức. Và nét nhạc lưu không do tất cả dàn nhạc diễn tấu gây căng thẳng, đe dọa, tạo tương phản giữa cái thiện và cái ác. Sau khi cánh đồng Nọc Nạng đã thấm máu thì giọng ca Đào Đức nổi lên thảm thiết qua ca khúc Trời cao có thấu được phát triển từ Nói thơ Bạc Liêu:

Ngó lên trời… trời cao không có thấu
Mà ngó xuống đất… thấy đất rộng thinh thinh
Tai bay vạ gió thình lình
Cả nhà Mười Chức tan tành tại ai?
Ác nhân là lũ cướp ngày…

Từ lâu, chúng tôi vẫn ấp ủ hoài bão viết một ca khúc về dồng bằng sông Cửu Long, nơi vùng đất mà chúng tôi đã sống trong những năm cuối của cuộc kháng chiến chống Mỹ. Và cũng là nơi mà đoàn sưu tầm dân ca Nam bộ của chúng tôi đã lặn lội trong những năm qua để tìm kiếm, ghi âm hàng trăm làn điệu âm nhạc dân gian. Vì vậy, nhận viết nhạc bộ phim “Đất phương Nam” là cơ hội rất tốt và là vinh hạnh cho chúng tôi.

Giữa năm 1998, bộ phim này được công chiếu trên truyền hình thành phố Hồ Chí Minh, đã gợi ý cho nhiều đội văn nghệ dựa vào Bài ca Đất phương Nam để làm sân khấu hóa thời ông cha ta đi mở cõi, nhằm kỷ niệm 300 năm Sài Gòn - Thành phố Hồ Chí Minh. Rồi bộ phim này được lần lượt chiếu trên nhiều đài truyền hình đã gây ấn tượng tốt nơi khán giả và cũng nhờ vậy mà Bài ca Đất phương Nam được nhiều người biết đến, từ ông bà lớn tuổi, đến lớp trẻ, thiếu nhi. Rồi dần dà bài hát của chúng tôi “thoát ly” ra khỏi bộ phim cùng tên để trở thành một tác phẩm độc lập, có số phận riêng, có cuộc sống riêng và “du ngoạn khắp mọi miền đất nước.

Bài ca Đất phương Nam là một trong những tiết mục đã gắn kết tên tuổi ca sĩ Tô Thanh Phương, đã trở thành “hội chứng” trong 14 năm qua. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều ca sĩ thể hiện khá thành công, như: Bích Phượng, Nhất Sinh, Đào Đức, Đông Đào, Hương Lan, Ái Xuân, Kim Tử Long, Quế Trân, v.v… Bài ca Đất phương Nam được nhiều thí sinh lựa chọn tham gia các cuộc thi trong các kỳ hội diễn, các cuộc thi Tiếng hát truyền hình, giải Sao Mai toàn quốc.

Bạn bè đồng nghiệp, nửa đùa nửa thật cho rằng Lư Nhất Vũ – Lê Giang đã “trúng số độc đắc” Bài ca Đất phương Nam. Thật chẳng dễ gì trong thời buổi khó khăn kén chọn nguồn cảm hứng được yêu thích của nhiều người yêu âm nhạc hiện nay.
Có lẽ đó là hạnh phúc của người sáng tác!