Hình ảnh người mẹ trong bài hát Tấm áo chiến sĩ mẹ vá năm xưa một thời là bài hát ra trận của nhiều người con. Người mẹ Hà Bắc là hình ảnh khái quát của người mẹ Việt Nam. Bài hát ra đời từ tình yêu mà nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý dành cho mẹ mình và với ông, dù qua bao thập niên bài hát này khi được cất lên vẫn làm ông xúc động.

Chiếc áo trấn thủ

Đầu kháng chiến chống Pháp, nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý về làm Trưởng phòng Thông tin - Tuyên truyền ở huyện Thanh Chương (Nghệ Tĩnh lúc bấy giờ), ông đưa mẹ, chị và các em tản cư về đó làm ăn sinh sống để mình được thoát ly hoạt động. Đời sống gia đình ông hồi đó không đủ ăn thế mà có anh bộ đội nào đi qua nhà mẹ ông cũng gọi vào nhà cho ăn cơm. Chị ông vốn tính căn cơ thường ta thán về chuyện đó nhưng mẹ ông thường bảo: “Mình cho con người ta ăn thì con mình ở xa người ta lại cho con mình ăn”. Mẹ ông tin sắt đá như thế mà quả đúng là thế, thuở ấy bộ đội ai mà chẳng sống nhờ dân những lúc xa đơn vị, xa nhà.

Nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý

Nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý kể lại: “Tôi đi bộ đội chẳng có gì mang về cho mẹ. Chỉ có một cái áo trấn thủ, áo có lót bông, vải vàng, chần quả trám để mặc trong những ngày Đông giá, tôi để dành và mang về tặng bà. Mặc đến khi bông đã rách ra từng mảng, bà vẫn vá víu để mặc lót trong chiếc áo nâu mỏng ở ngoài. Có lần tôi về thăm nhà, chị tôi bảo: “Đẻ (mẹ) còn tiếc cái tã ấy nên còn đeo mãi thế đấy”. Tôi thầm trách chị vì không hiểu hết lòng mẹ. Tôi biết mẹ tôi mặc áo ấy trong mình, một là để chống rét, cái rét như cắt ruột của miền Bắc những mùa Đông, hai là để có hơi ấm của con mình. Phải chăng đó cũng là cách nhớ của những người mẹ, nhớ con đi bộ đội xa nhà. Tình thương âm thầm lặng lẽ ấy mấy ai mà hiểu hết…”.

Năm 1973 thân mẫu của nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý qua đời và hình ảnh chiếc áo trấn thủ ấy đã đi vào lòng ông, trở thành những xúc tác đầu tiên để ông viết nên bài hát bất hủ, Tấm áo chiến sĩ mẹ vá năm xưa.

Tấm áo ấy con quý hơn cơm gạo

Năm 1973, Mỹ đánh phá miền Bắc vô cùng dữ dội. Hà Bắc (Bắc Giang ngày nay) lúc bấy giờ là chiến lũy thép của một mặt cửa ngõ Hà Nội về phía Bắc. Thị xã Đa Mai lúc đó là địa bàn hoạt động của Trung đoàn Pháo phòng không 216, đã chiến đấu dũng cảm với máy bay địch để bảo vệ cầu Bắc Giang và đoạn đường sắt, quốc lộ 1A Hà Nội - Lạng Sơn chạy qua địa bàn. Những trận địa pháo giăng đầy cửa ngõ, chiến đấu suốt ngày đêm. Tiếng báo động liên hồi, trận này vừa xong đã đến ngay trận khác. Các chiến sĩ, theo hồi ký của nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý, “như những thiên thần không hề biết sợ chết. Đánh xong mỗi trận ai cũng mặt mày đen sạm, quần áo tả tơi vì những hố bom”.

Đúng vào lúc cao điểm ấy, nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý về Hà Bắc sáng tác nhưng không phải sáng tác lấy cảm hứng về những chiến sĩ phòng không. Ông về Hà Bắc để chứng kiến ngay trong những thời khắc chiến đấu gian khổ, ác liệt ấy, thì ở phía sau là các chị, các mẹ ở Hội Mẹ chiến sĩ xã Đa Mai đã hy sinh tất cả để giúp đỡ, động viên cán bộ, chiến sĩ Trung đoàn Pháo phòng không 216, bám địa bàn, trận địa, chiến đấu kiên cường, dũng cảm tiêu diệt máy bay địch để bảo vệ bầu trời Hà Bắc.

Ở đó, trong một đêm tối trời ông chứng kiến những bà mẹ ngồi khâu áo cho các chiến sĩ. Ông được kể rằng những mẹ, những chị ở đây đã khâu hết 2.500 tấm áo. Ông nhớ lại: “Tôi lắng nghe, vô cùng xúc động khi nhìn vào gương mặt các mẹ già, phần lớn đã sáu bảy mươi tuổi, nhìn vào những cặp mắt đã kèm nhèm thế mà lại vá áo với những ngọn đèn “Hoa Kỳ” chỉ được phép sáng như những con đom đóm, với điều kiện che đậy thế nào cho máy bay trinh sát địch trên trời không phát hiện ra ánh sáng trong đêm. Mà đã vá là phải vá gấp để kịp đưa ra trận địa. Nhiều chiến sĩ mình trần, quần lại rách nhưng vẫn không ngơi tay đánh giặc. Thấy thế các mẹ đau lòng nên đường kim mũi chỉ phải vội vàng ngày cũng như đêm”.

Trong đêm hôm ấy nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý bất chợt chú ý đến một người có khuôn mặt rất giống mẹ ông. Chạnh lòng ông lại nhớ mẹ. Mẹ ông mất trong năm 1973 và có lẽ nếu còn sống ông biết mẹ vẫn luôn sẵn sàng vá áo cho con. Trong khoảnh khắc ấy, Tấm áo chiến sĩ mẹ vá năm xưa đã được ra đời.

Bài hát khi ra đời đã gây được sự xúc động đặc biệt cho người nghe. Nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý sáng tác dựa trên chất liệu dân ca quan họ, thêm chút chất ngâm vịnh của làn điệu lới lơ, giai điệu đằm thắm và lời ca thì giản dị nhưng đi thẳng vào tim. Bài hát có những câu thơ: “Các con ra đi đã mấy chiến trường/Mang theo cả tình thương của mẹ” như khái quát hết tâm trạng của hàng triệu người con ra trận.

Trong bài hát này có câu “Tấm áo ấy con quý hơn cơm gạo, đời mẹ nghèo trông áo rách, áo rách nên thương”, theo lời nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý, ông sáng tác bài này trong cơn xúc động dâng tràn và đến câu này, cụ thể là ở đoạn, “đời mẹ nghèo trông áo rách” thì ông không kìm được nước mắt. Lúc ấy một giọt nước mắt rơi đúng vào đoạn đó và ông quyết định để một dấu lặng (đoạn nghỉ) rồi mới đến câu tiếp “áo rách nên thương”. Nhưng sau này nhiều ca sĩ dường như không hiểu được lòng tác giả nên ở đoạn này hát nhanh hơn và làm vơi đi cảm xúc rất thật của bài hát. Phải đến khi NSND Quý Dương hát bài này thì dấu lặng ấy mới diễn tả hết tâm sự của tác giả.

Trong hồi ký của mình, nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý đã viết: “Bài Tấm áo chiến sĩ mẹ vá năm xưa của tôi sáng tác từ năm 1973 đã đi vào lòng bộ đội ta như một khúc hát ân tình thấm mãi tình Đảng tình dân, tình giai cấp, cho đến bây giờ nó vẫn còn được nhiều ca sĩ chuyên nghiệp khắp nơi hát mãi qua nhiều hội diễn mà người nào hát cũng vẫn thành công. Là tác giả mà nghe bao giờ tôi cũng xúc động vô cùng”.

Cùng nghe lại ca khúc Tấm áo chiến sĩ mẹ vá năm xưa:

(Nguồn: http://thethaovanhoa.vn)