Phim truyền hình (PTH) của Việt Nam hiện nay đang nở rộ, chiếm một thời lượng đáng kể trên nhiều kênh từ đài Trung ương cho tới các đài địa phương. Có thể nói bất cứ lúc nào trong ngày, bật máy thu hình, ta đều có thể xem được một PTH nào đó, không ở kênh này thì kênh khác, không ở đài truyền hình tỉnh này thì của tỉnh khác. Phong phú đến… bội thực. Tuy nhiên, phát triển PTH của Việt Nam để thay vì sự lấn át của PTH nước ngoài trên làn sóng là một chủ trương đúng đắn, cần thiết. Vấn đề chỉ còn là chất lượng ra sao, có đáp ứng được nhu cầu thưởng thức ngày càng cao của công chúng không mà thôi.

Trong số hàng nghìn PTH trong nước đã ra đời, công bằng mà nói, không phải là không có những phim hay, đạt chất lượng tư tưởng và thẩm mỹ cao, khiến công chúng ghi nhớ. Nhưng không nhiều, chỉ chừng mấy chục phim. Rõ ràng, đó là một tỷ lệ quá thấp. Số lượng phim trung bình và non yếu vẫn quá nhiều khiến người xem không còn mặn mà đón nhận một phim mới.

Người chịu trách nhiệm chính của tình trạng trên đương nhiên là các đaọ diễn vì đóng vai trò chủ chốt làm nên một bộ phim. Tất cả các thành phần khác đều đóng góp vào sự thành bại (biên kịch, diễn viên, quay phim, họa sỹ thiết kế…). Trong đó, không thể không nói đến âm nhạc, tuy bộ môn này chỉ giữ vai trò khiêm tốn trong bộ phim. Nhưng dù vậy thì âm nhạc cũng đủ sức đẩy thêm chất lượng của phim được khá hơn nếu sáng tạo công phu, có tư duy khó tính; và dìm bớt sức thuyết phục nếu dễ dãi, cẩu thả.

Trong bài này, người viết chỉ muốn bàn về nhạc trong PTH mà không có ý nói đến nhạc phim nói chung.

Một cảnh trong phim "Bài ca không quên".

Tình hình nhạc cho PTH hiện nay ra sao? Câu trả lời chung, khái quát là: Dở, dông dài, tuỳ tiện, chẳng có ngôn ngữ, không rõ ý đồ. Người xem có cảm tưởng nhạc xuất hiện trong phim chỉ là một sự bày biện cho đủ mâm đủ bát. Người đạo diễn chỉ nghĩ đơn thuần: Chẳng lẽ lại không có nhạc? Và chẳng lẽ phim truyện lại dùng nhạc cắt (có sẵn)? Có lẽ họ cũng muốn tạo thêm việc làm cho nhạc sĩ chăng? (dẫu tiền thù lao làm nhạc cho phim truyền hình chẳng đáng là bao). Người ta thấy, với tình hình như hiện nay thì bóc phần nhạc ở một phim bất kỳ có thể đặt vào một phim khác vẫn chẳng sao, không phương hại gì đến chất lượng bộ phim. Hiện trạng nhạc PTH rơi vào những nhược điểm sau:

Thứ nhất là ôm đồm, bao sân: Nhạc xuất hiện quá nhiều, lấn lướt cả lời thoại, khiến người xem cảm thấy bực mình vì không thể nghe rõ lời nói của các nhân vật. Lại có chỗ do khung cảnh vốn đã ồn ào, náo nhiệt (như cảnh chợ, chỗ đông người, công trường lao động, tiếng máy móc, xe cộ đi lại...) nhạc cũng vẫn xuất hiện, chỉ thêm khổ tai người xem.

Trong một phim nọ có cảnh một người chồng trong cơn say rượu đã la mắng, quát tháo vợ, rồi đập vỡ các đồ dùng trong nhà. Tiếng hét cục cằn của anh ta hòa lẫn tiếng đổ vỡ đã rất chát chúa. Vậy mà nhạc sỹ lại cho âm nhạc xuất hiện. Tất nhiên là để phù hợp với nội dung đoạn phim này, âm nhạc cũng phải rộ lên những hợp âm rất nghịch, rất chối tai. Trong sự ôm đồm này có việc lạm dụng những bài hát. Cho xuất hiện bài hát là việc cần thiết nếu giúp người xem cảm thụ sâu sắc thêm tư tưởng, nội dung bộ phim. Còn nếu không, chỉ làm tổn hại đến toàn bộ phần âm nhạc. Bài hát phải thật "đắt" với giai điệu độc đáo, lời ca giàu chất văn học, và quan trọng hơn là phải gắn chặt với chủ đề bộ phim.

Không thiếu PTH gần đây vốn dĩ đã nhạt nhẽo về nội dung, lại xuất hiện thêm bài hát được nhạc sĩ hình thành quá dễ dãi, càng tô đậm thêm sự tầm thường của cả bộ phim. Nếu để ý PTH nước ngoài, ta ít thấy bài hát xuất hiện. Vậy mà vẫn lôi cuốn nguời xem hơn là PTH của ta.

Thứ hai: Không rõ ý đồ của người làm nhạc: Minh hoạ không ra minh hoạ, khắc hoạ tính cách nhân vật (bằng âm nhạc) cũng chẳng ra khắc hoạ. Gợi ý cho người xem tư duy, liên tưởng, giúp họ phát huy trí tưởng tượng lại càng không. Sự thực chỉ là có âm nhạc để người xem thấy vui tai, cho "có không khí". Nhưng đó là một quan niệm đơn giản và sai lầm.

Trong nghệ thuật, thừa tệ hại hơn thiếu. Nhiều người làm nhạc phim tưởng rằng có nhạc cho "có không khí" thêm. Chính ý nghĩ sai lầm này đã dẫn đến sự nhàm chán của rất nhiều đoạn phim, mà nếu không có âm nhạc, người xem sẽ thấy thú vị hơn. Ví như một phim nào đó có cảnh như sau: Trong một buổi sáng đẹp trời, một đôi bạn trẻ dắt tay nhau ra biển. Biển mênh mông, sóng dào dạt, từng đàn hải âu vỗ cánh; trời xanh ngắt, nắng chói chang khiến nước biển như càng xanh hơn.

Lúc này, nếu một nét nhạc với đường nét giai điệu thật đẹp, thật lãng mạn vút lên, phụ họa với tâm trạng của đôi bạn trẻ thì sẽ rất "đắt". Nhưng nếu đến khi họ trở về phòng, cùng vào tắm nước ngọt, trêu đùa nhau rất hạnh phúc, để biểu hiện niềm vui, hạnh phúc bất tận của họ... mà xuất hiện âm nhạc vào lúc này là thừa, dễ nhàm chán và nhạt nhẽo. Vì người xem đã hiểu rõ họ rồi, âm nhạc cần gợi mở thêm gì nữa đâu?

Ở đây, có lẽ nên nhắc lại một câu nói nổi tiếng của nhà văn Xôviết Macxim Gorky: "Ở đâu, khi nào lời nói của con người bất lực thì sẽ có một ngôn ngữ khác mầu nhiệm hơn thay thế. Đó là âm nhạc". Như vậy, môn nghệ thuật bằng âm thanh chỉ hiện diện khi mọi thứ ngôn ngữ khác không thể biểu hiện hết những nội dung cần biểu hiện. Nhìn vào thực trạng âm nhạc trong các PTH của ta thì thấy nhiều người làm nhạc đã lãng quên hoặc không biết đến sự mầu nhiệm đặc biệt của loại hình nghệ thuật này.

Ca sĩ Cẩm Vân người thể hiện thành công nhất “Bài ca không quên”.

Thứ ba: Hầu hết nhạc PTH hiện nay chỉ trông cậy vào một cây đàn ooc-gan điện tử hiện đại để biến báo đủ thứ màu sắc nhạc cụ khác trên đó. Rõ ràng khả năng biểu hiện không thể bằng những nhạc cụ khác, cho dù người chơi rất giỏi. Ngày trước, để làm nhạc cho phim, nhạc sỹ phải rất công phu mới tạo nên được những tổng phổ cho cả một dàn nhạc gồm nhiều nhạc cụ với sự đa dạng, phong phú của các màu âm mới hy vọng tạo nên được hiệu quả. Bây giờ, để tiết kiệm tài chính và thời gian, hầu như tất cả đã thay thế bởi chỉ một đàn ooc-gan. Đương nhiên, hiệu quả sẽ sụt giảm rất nhiều.

Thứ tư: Quá lạm dụng bài hát. Bài hát có thể xuất hiện nếu hay và quan trọng hơn là phải phục vụ được đắc lực cho việc biểu hiện tư tưởng của bộ phim. Tình trạng hiện nay của PTH ở ta là quá lạm dụng bài hát. Có khi một phim có những hai, ba bài (ngoài xuất hiện ở phần générique, còn có ở giữa phim và cuối - phần đoàn làm phim "cảm ơn" các đối tượng đã giúp đỡ mình). Không ít bài hát thể hiện người sáng tác chưa biết viết ca khúc nên đã tạo ra những giai điệu nhạt nhẽo, lủng củng, nhiều khi không ăn nhập gì với nội dung bộ phim.

Có đạo diễn đã dễ dãi mời người không có chút kiến thức gì về âm nhạc - chứ chưa nói là nhạc sỹ - viết bài hát cho phim, cuối cùng đã tạo nên tình trạng "đầu Ngô, mình Sở" giữa bài hát và nội dung bộ phim. Nhìn sang địa hạt phim truyện nhựa, ta thấy các đạo diễn đã mời những nhạc sỹ nổi tiếng làm nhạc cho phim của họ. Nhờ vậy mà đã để lại khá nhiều bài hát hay, đã bay ra khỏi khuôn khổ một phim cụ thể để tồn tại độc lập và sống mãi theo thời gian. Đó là các bài hát "Bài ca trên núi" của Nguyễn Văn Thương (phim "Vợ chồng A Phủ"), "Bài ca không quên" của Phạm Minh Tuấn (phim cùng tên), "Đời gọi em biết bao lần" của Trịnh Công Sơn (phim "Tội lỗi cuối cùng")…Trong PTH, còn có quá ít bài hát có giá trị tương tự, trở nên quen biết với số đông công chúng như những bài kể trên?

Nhạc trong PTH có vẻ chỉ đóng một vai trò khiêm tốn nhưng lại gây hứng thú hoặc ngược lại là không ít những ức chế cho khán giả tùy thuộc ở năng lực, sự khéo léo xử lý của người làm nhạc. Nói một cách hình tượng, nhạc sĩ (trong phim) cần xác định mình luôn phải đi theo sau đạo diễn, chứ không phải đi ngang hàng, càng không phải là đi trước dẫn dắt.

Xác định vậy, tức là nhạc sĩ đã thấy âm nhạc trong phim chỉ góp phần tạo nên sự hoàn chỉnh, hài hoà cuối cùng của tác phẩm điện ảnh, chứ không phải là tham vọng làm nhạc không lời đưa vào phim. Nhưng như vậy không có nghĩa là hạ thấp vai trò của âm nhạc trong phim, càng không phải là dễ dàng để tạo nên phần âm nhạc có hiệu quả nhất. Mong rằng các đạo diễn sẽ khó tính hơn trong việc xử lý phần âm nhạc trong tác phẩm của mình để không tự hại chính mình, bởi xét cho cùng, chỉ có đạo diễn mới là người chịu trách nhiệm chính về chất lượng bộ phim.

(Nguồn: http://vnca.cand.com.vn)