Mazeppa (hay còn viết là Mazepa) tức Ivan Stepanovitch (1644–1709), người Ukraina, chỉ huy đội kị binh. Ông liên minh với Nga hoàng Pierre đại đế, rồi để đảm bảo cho quyền cai trị Ukraina của vua Thụy Điển Charles XII, ông chạy trốn đến Moldavio (bị Thổ Nhĩ Kỳ đô hộ) rồi chết ở đó sau trận thất bại Poltava (1709). Những nhà Lãng mạn (Hugo, Byron…) đã lấy cảm hứng từ một trong những cuộc phiêu lưu của ông: bị một ông chồng ghen tuông bắt quả tang, ông bị trói trần truồng trên lưng một con ngựa hoang rồi thả vào sa mạc, song ông đã thoát được một cách phi thường. “Mazeppa” là tên bài thơ của Victor Hugo đã tạo cảm hứng cho Franz Liszt sáng tác Transcendental Etude (Etude siêu việt) No. 4 giọng Rê thứ, sau đó chuyển soạn cho dàn nhạc thành thơ giao hưởng No. 6 Mazeppa. Mazeppa cũng là tên một vở opera của Tchaikovsky.

Âm nhạc: Pyotr Ilyich Tchaikovsky

Libretto: Victor Burenin (dựa trên thi phẩm Poltava của Pushkin)

Công diễn lần đầu: ngày 15/2/1884 tại nhà hát Bolshoi, Moscow, Nga. Chỉ huy dàn nhạc: Ippolit Al’tani; đạo diễn: Anton Bartsal; thiết kế: Matvey Shishkov và Mikhail Bocharov.

Nhân vật: loại giọng

Mazeppa: baritone

Maria: soprano

Andrei: tenor

Kochubey: bass

Lyubov: mezzo-soprano

Orlik: bass

Tóm tắt nội dung

Màn 1: Cảnh 1: Điền trang của Kochubey bên bờ sông Dniepr.

Một nhóm thôn nữ chèo thuyền trên sông, vừa hát vừa làm những vòng hoa để thả trôi sông, đó là trò chơi “đoán chồng tương lai”. Maria đến, mọi người mời cô cùng tham gia nhưng cô có việc bận tại nhà của thủ lĩnh người Cossack là Mazeppa nên không thể đi được. Sau khi mọi người đi Maria mới bộc lộ rằng trò chơi này không còn khiến cô thích thú, vì thực sự cô đã yêu Mazeppa. Andrei, một người bạn từ thuở ấu thơ của cô, tình cờ biết được tình cảm của cô và cố gắng an ủi cô, nhưng khi cô cám ơn anh vì tình bạn anh dành cho cô thì Andrei đã để lộ rằng anh luôn yêu cô. Maria ước rằng mọi sự có thể khác đi và rằng cô cũng có thể yêu anh, nhưng số phận đã không sắp đặt. Andrei bỏ đi trong tuyệt vọng. Cha và mẹ của Maria là Vasily và Luyubov Kochubey đến cùng với những vị khách mời khác, mọi người nhảy và hát những bài hát trong cuộc tiêu khiển của Mazeppa. (Trong đó có trích đoạn Hopak nổi tiếng).

Sau đấy, Mazeppa kéo Kochubey sang một bên và xin được cầu hôn với con gái của Kochubey. Đầu tiên Kochubey nghĩ rằng Mazeppa đang đùa cợt, bởi thực sự Mazeppa đã rất già. Mazeppa khẳng định rằng những cảm xúc của một trái tim già nua sẽ mãi mãi nung nấu chứ không giống như những cảm xúc của một trái tim trẻ trung – thường bùng cháy rực rỡ rồi lại phai tàn. Kochubey nói rằng Mazeppa là cha đỡ đầu của Maria, được xem là còn thân hơn cả ruột thịt theo giáo hội chính thống Nga. Mazeppa đáp rằng ông có thể dễ dàng tác động tới giáo hội để xin được miễn quan hệ cha con đỡ đầu. Kochubey yêu cầu Mazeppa rời khỏi đấy. Mazeppa trả lời rằng vậy là ông đã cầu hôn Maria và được chấp nhận một cách gián tiếp và ông có thể đã có cách với Maria. Kochubey vẫn từ chối và Mazeppa gọi lính cận vệ của mình đến hỏi ý kiến. Mọi người đều nguyền rủa ham muốn trái luân lý của ông và nổi lên chống lại ông. Nhưng khi cuộc chiến đấu sắp sửa nổ ra thì Maria nhảy vào giữa hai bên. Khi bỏ đi, Mazeppa đề nghị Maria quyết định xem cô muốn ở lại nhà và không bao giờ gặp lại ông nữa hay là muốn đi theo ông. Cô đã chọn ông trước sự ngỡ ngàng và đau buồn của mọi người.

Cảnh 2: Một căn phòng trong thái ấp của Kochubey

Lyubov thương tiếc vì mất Maria, những người phụ nữ trong gia đình cố gắng an ủi bà nhưng vô ích. Bà đuổi họ đi và xúi giục Kochubey kích động những người Cossack gây chiến tranh và tấn công Mazeppa – nhưng ông có kế hoạch hay hơn: Trong khi hai người vẫn còn là bạn, Mazeppa đã nói bóng gió đến một kế hoach liên minh với người Thụy Điển và chiến đấu để giải phóng Ukraine khỏi sự cai trị của Peter đại đế. Bạn của Kochubey là Iskra hoàn toàn ủng hộ, nhưng họ cần một người đưa tin. Lúc này Andrei đang cảm thấy cuộc sống thật vô nghĩa khi mất Maria, đã đồng ý nhận nhiệm vụ đó. Ai cũng nguyền rủa Mazeppa và hứng thú với suy nghĩ về án tử hình của ông.

Màn 2: Cảnh 1: Căn hầm trong lâu đài của Mazeppa vào ban đêm.

Kế hoạch của Kochubey đã không tiến triển tốt. Kochubey tiết lộ kế hoạch trên cho Peter đại đế nhưng Peter đại đế đứng về phía Mazeppa, ông đã bắt và trao Kochubey cho Mazeppa, trao một người bầy tôi trung thành vào tay một kẻ mưu phản. Dưới sự tra tấn, Kochubey đã thú nhận sai lầm. Kochubey cố gắng để Chúa hiểu mình và ông tưởng như nghe thấy một linh mục đang đến để nghe lời xưng tội cuối cùng của mình, nhưng hóa ra đó lại là Orilk, tay sai và người tra khảo của Mazeppa. Kochubey hỏi Orilk còn muốn gì thêm nữa vì ông đã đồng ý trả lời tất cả những điều ông biết do bị tra khảo rồi. Nhưng ông không để lộ ra nơi giấu kho báu của mình. Ông nói với họ cho Maria đến, người sẽ chỉ hết cho họ và cho phép ông cầu nguyện trước cuộc hành hình. Ông đã mất kho báu của mình rồi: danh dự của ông do thú nhận sai lầm vì bị tra tấn, danh dự của Maria do Mazeppa và giờ chỉ còn viễn cảnh sự trả thù của Chúa sau cái chết của ông. Nhưng điều này không đủ với Orlik, các cuộc tra khảo lại bắt đầu.

Cảnh 2: Một sân có mái hiên ở lâu đài Mazeppa. Cũng trong đêm đó.

Mazeppa suy nghĩ về cú sốc kinh khủng xảy ra với Maria khi cô biết được điều ông đã làm với cha cô – ông phải mạnh mẽ khi cố gắng củng cố quyền lực của mình, nhưng Maria…

Orlik đến. Kochubey chẳng tiết lộ điều gì về kho báu của ông. Án tử hình đã được sắp đặt vào lúc bình minh và Orlik được cử đi để tiếp tục những gì cần làm. Mazeppa suy ngẫm về Maria và đêm tối.

Maria đến và đùa cợt cùng ông, nhưng suy nghĩ của cô trở nên u ám – tại sao ông lại tránh xa cô rất nhiều lần vào lúc khuya khoắt? Tại sao ông lại uống mừng về trận đánh Poltava vào một đêm khác? Cô là ai? Cô đã từ bỏ mọi thứ vì ông, nhưng nếu giờ đây ông chối bỏ cô… Mazeppa cố làm cô bình tĩnh, lúc đầu không có kết quả nhưng sau đó cũng thành công. Ông tiết lộ kế hoạch giải phóng Ukraine của mình, tự phong vương và Maria sẽ là nữ hoàng. Maria nghĩ rằng ông rất thích hợp với vương miện. Sau đó ông bắt đầu xét hỏi về cha cô, vậy ai là người mà cô quan tâm nhiều hơn – chồng hay là gia đình cô? Cuối cùng Maria nói rằng cô sẽ từ bỏ, và thực tế đã từ bỏ mọi thứ vì ông. Mazeppa rời đi, cam đoan một lần nữa.

Lyubov đến, nài xin Maria đến chỗ Mazeppa để giải cứu cho Kochubey, chỉ có cô mới có thể cứu cha cô vào lúc này. Maria không biết một chút gì về điều ấy, phải mất rất nhiều thời gian cô ấy mới có thể biết được điều gì đã xảy ra, điều này đã làm cho cô khiếp sợ và ngất xỉu, không thể nào chịu đựng được. Lyubov lay cô dậy – lúc này đoàn người đã rời đi rồi. Hai người chạy vào bên trong, cố gắng để xin cho Kochubey được sống.

Cảnh 3: Bên những bức tường thành.

Những người dân nghèo trong thành phố tụ tập để xem hành hình, nỗi lo lắng cho số phận của Kochubey và lòng căm ghét Mazeppa của họ đã bị ngắt quãng bởi một người Cossack say rượu đang hát một bài hát đồng quê rất vui vẻ. Mazeppa và Orlik đến, Kochubey và Iskra bị kéo như một tù nhân và cầu nguyện Chúa tha thứ cho họ. Họ bị kéo đến những bệ đỡ, đám đông tập trung xung quanh. Những cái rìu được nâng lên. Maria và Luybov đến – đúng lúc thấy những cái rìu được hạ xuống, Luybov từ bỏ Maria, người sụp xuống trong nước mắt khi những hợp âm nghiệt ngã cuối cùng của dàn hợp xướng vọng lên sân khấu.

Màn 3: Interlude: Cuộc chiến Poltava: Peter đại đế đánh bại Mazeppa và vua Charles XII của Thụy Điển.

Andrei vừa chiến đấu tại trận Poltava nhưng không thể tìm thấy Mazeppa. Anh đi lang thang xung quanh đống đổ nát tại điền trang và hồi tưởng lại những quãng thời gian hạnh phúc. Horsemen tiến đến và Andrei trốn đi.

Mazeppa và Orlik đã lẩn trốn vào trong thành, Mazeppa nghĩ về việc mình từng một thời có quyền lực trong tay, nhưng giờ đây, chỉ trong một ngày đã mất hết mọi thứ. Ông cử Orlik đi chuẩn bị trại. Andrei nhảy ra và thách thức Mazeppa với thanh kiếm của mình. Mazeppa cảnh cáo Andrei rằng ông có vũ khí. Andrei tấn công ông, vung kiếm lên … và Mazeppa đã bắn anh

Maria đến, cô hoàn toàn mất trí. Cô không nhận ra Mazeppa nữa và tự cho rằng mưu mô của bố cô chỉ là một trò đùa do mẹ cô ta tạo nên. Nhưng cô nhìn thấy máu khắp mọi nơi. Mazeppa cố gắng an ủi cô, Maria bắt đầu dịu lại và lảm nhảm với ông, nhưng rồi khi thấy máu trên mặt Mazeppa, cô xin lỗi: cô đã nghĩ rằng ông là người khác, một người có bộ tóc bạch kim và khuôn mặt bị nhuốm đầy máu. Orlik quay trở lại và cảnh báo Mazeppa rằng quân đội đang tiến lại gần. Mazeppa muốn mang Maria đi cùng nhưng Orlik cho rằng cô sẽ làm vướng víu. Orlik hỏi liệu Mazeppa quan tâm đến một người đàn bà điên hơn hay là cái đầu của chính mình và Mazeppa đã bất đắc dĩ để Maria ở lại.

Maria tìm thấy Andrei và máu trên người anh ta, cô thét lên khi thấy máu ở khắp nơi. Cô nhớ đến “những giấc mơ” về một cuộc hành hình. Andrei động đậy, anh vẫn đang còn sống và Maria nhìn nhầm tưởng anh là một đứa trẻ. Anh ta cầu xin Maria nhìn anh ta để anh có thể thấy mặt cô lần cuối cùng, nhưng Maria đang ở trong thế giới riêng của mình, cô hát ru cho anh mà không nhận thấy chuyện gì đang xảy ra hay anh là ai. Một phần vì thế, Andrei qua đời sau khi trao cô lời vĩnh biệt cuối cùng. Maria tiếp tục lay thi thể anh, vừa hát ru vừa chăm chăm nhìn vào khoảng không khi vở opera kết thúc.

(Nguồn: https://nhaccodien.vn/)