Bây giờ về Bắc Ninh đi ăn ở nhà hàng thực khách còn được nghe hát quan họ: các liền anh, liền chị sau mùa hội ngả nón… xin tiền thì đi hát các nhà hàng. Quan họ bây giờ không còn lề lối cũ những người yêu quan họ. Nhìn người ta hát quan họ buồn và nhớ quan họ ngày xưa.

Quan họ Bắc Ninh xưa có 49 làng giờ còn 44 vì 5 làng sau khi chia tỉnh thuộc huyện Tân Yên Bắc Giang, 2 huyện Tiên Du, Từ Sơn bây giờ có 17 làng. Thành Phố Bắc Ninh có 10 làng. Huyện Yên Phong có 17 làng. Làn điệu quan họ phong phú với những ca từ chau chuốt thanh nhã.

Quan họ có lối chơi chặt chẽ, đầu tiên là kết bạn, các liền anh liền chị quan họ các làng kết bạn với nhau theo quy ước từng làng từng địa phương, không có quy định chung trong 49 làng quan họ cổ. Kết bạn khác với kết chạ, các quan họ làng khi kết chạ với nhau coi nhau như anh em không lấy nhau, còn bạn quan họ vẫn có thể lấy nhau tuy nhiên bạn quan họ cũng hạn chế chuyện hôn nhân.để có lớp tiếp nối, Các em nhỏ của các làng quan họ được ghép theo các bọn quan họ các quan họ em tham gia hát thi, hát lễ, hát đối,hát chơi khi có dịp tiếp bạn quan họ các em tham gia giúp việc đôi lúc được phép hát đôi câu, cứ thế, tre già măng mọc quan họ trẻ sẽ thay quan họ cựu. Quan họ các làng đón nhau theo lối đăng cai lần lượt ở từng nhà liền anh, hay liền chị hoặc đón nhau ở nhà chứa. Một quan họ có uy tín tuổi từ ngoài 50 có nhà cửa rộng rãi được chọn làm nhà chứa, ông chứa, hoặc bà chứa được kính trọng quý mến. Người quan họ quan niệm “lời chào cao hơn mâm cỗ" vì vậy khi muốn mời quan họ bạn, bên mời phải cử người sang bên bạn có nhời, bên được mời sẽ tổ chức 1 canh hát sáng hôm sau tiễn bạn về, đến chiều bạn được mời sẽ đến, chủ đón khách ngay cổng làng dẫn bạn đi lễ thờ và hát chúc, chặng hát này gọi là ca sự tại đình. Sau đó đưa bạn về nhà chứa, tại đây 2 bên thăm hỏi tặng quà rồi hát đến nửa đêm mới đi ăn cơm, cơm quan họ không được có món dính mỡ, tùy làng cơm quan họ có rượu hay không. Ăn xong các quan họ hát tiếp rồi xơi tiệc nước (xôi vò,chè đỗ,bánh su sê,cốm), sau đó tiếp tục trò chuyện đến sáng quan họ đưa nhau về thăm cha mẹ. Chiều lại tập trung về nhà chứa hát tới khuya mới tiễn bạn.

Mỗi lần hát quan họ bao giờ cũng hát đôi. Khi đôi hát bên này hát thì đôi bên kia hát đối lại. Nếu ngồi trên phản thì hai người hát đối mặt nhau chân co chân duỗi, chân nào co tay bên ấy để khuỷu lên đầu gối, bàn tay chống cằm. Người ca chính bắt giọng trước người ca luồn bắt giọng sau. Nếu ngồi tràng kỷ thì có thể có 2 động tác: một là ngồi tựa lưng vào tràng kỷ, một chân để trên tràng kỷ, đầu gối co khuỷu tay chống gối bàn tay chống má; hai là ngồi ngả cả người về phía trước,hai khuỷu tay để lên bàn chống cằm, má người nghe vừa têm trầu vừa nói chuyện một cách tự nhiên. Nếu đứng hát thì đôi hát quay mặt vào nhau tay cầm quạt che miệng khi hát. Dù đứng hay ngồi khi hát mắt nhìn xuống đất thỉnh thoảng nhìn miệng bạn để ca cho đều. Thứ tự hát theo giọng bên kia hát giọng nào đối giọng đó nếu đối chỉnh một liền anh hay liền chị bên này lên tiếng khen: “Dạ thế là tương hằng rồi đấy ạ". Nếu chưa chỉnh thì: “Dạ thưa thế là bất hợp rồi đấy ạ". Quan họ được khen sẽ đáp: “Người thử hay là người thương, hay là người thử trăm đường người chê". Sau khi hát chừng 10 lề lối quan họ chuyển sang giọng Sổng, rồi sang Vặt cuối cùng là Giã Bạn.

Các nghệ nhân làng Diềm

Khi hát các liền anh liền chị rất cẩn thận kiêng hèm (húy) của các làng tùy theo từng nơi.

Còn một lối chơi quan họ cổ ở làng Diềm là tục hát quan họ trùm đầu. Buổi tối những tuần trăng sáng con trai quan họ làng Diềm trùm lên đầu mình một cái áo hay một cái khăn kéo đôi ba anh từ chỗ ngủ bọn của mình đến chỗ ngủ bọn của quan họ gái để hát, quan họ nam đứng bên rào hát gọi bạn quan họ nữ hát vọng ra đối lại kiểu hát này tự do không theo lề lối chung của quan họ, canh hát kéo dài tới khi chuông chùa Diềm thỉnh buổi sáng mới giải tán.

Sơ sơ quan họ cũ là như thế, viết những dòng này lại thấy biết ơn nhạc sỹ Hồng Thao, tuy không sinh ra ở Bắc Ninh nhưng đã gắn bó cả đời ở Bắc Ninh âm thầm góp nhặt vốn quan họ cổ cho đến khi ông ra đi, những tư liệu sử dụng trong bài viết này có một phần của ông.

Và nếu bạn về Bắc Ninh nghe quan họ ở nhà hàng xin đừng hiểu đó là quan họ Bắc Ninh của ngày xưa nhé.