Lại sắp bước vào năm 2016. Nhưng, nghệ thuật Việt Nam đã có những gì để hòa với thế giới... Nỗi niềm không chỉ của những người hoạt động nghệ thuật, mà của chung người Việt Nam.

Vũ điệu Mây trước Hoàng Hôn - Ảnh: Cao Minh

Khủng hoảng văn hóa và hiện trạng một số ngành nghệ thuật

Chúng ta đang đối mặt với một thực tế phũ phàng, đó là: Sự khủng hoảng văn hóa trong đời sống xã hội hiện nay. Khủng hoảng về văn hóa là khủng hoảng về tư duy, trí tuệ, quan niệm, quan điểm, lối sống, cách hành xử... Và đây chính là vấn đề cốt lõi để một dân tộc có thể tồn tại, phát triển với bản sắc của mình. Một dân tộc đánh mất bản sắc là một dân tộc bị nô lệ hóa toàn diện.

Văn hóa, hiểu theo đúng bản chất là bao gồm các giá trị tinh thần và vật chất mà con người sáng tạo ra. Như vậy các ngành nghệ thuật (nằm trong phạm trù văn hóa) cũng đang khủng hoảng; không những thế có thể nói còn đang khủng hoảng rất trầm trọng. Nhiều nhà hoạt động văn hóa, nghệ thuật than thở: “ Bao giờ trở lại... ngày xưa” – cái thời mà văn hóa nghệ thuật hoạt động tưng bừng, sôi nổi; và những người làm nghệ thuật đầy tinh thần say mê, hứng khởi, sáng tạo và cống hiến... Hiển nhiên, không thể quay ngược thời gian, nhưng, giá mà...

Cuộc sống là một dòng chảy không ngừng mà cái gì trôi thì cứ trôi, cái gì lắng thì sẽ đọng mãi có khi đến muôn đời. Có khác chăng ở một khúc đoạn nào đó của thời gian, cái hôm nay là quá khứ của ngày mai, cái quá khứ ấy có là kết tinh để trở thành tinh hoa đời sau noi mãi; hay nhắc đến hậu thế phải xấu hổ... Chưa xa, thập niên sáu mươi của thế kỷ trước với chủ trương lớn của nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, lớp lớp các nghệ nhân, nghệ sĩ, các nhà hoạt động nghệ thuật đã háo hức, phấn khởi đi vào thực tế cuộc sống tìm hiểu, nghiên cứu, sưu tầm, phục hồi, chấn hưng nhiều loại hình nghệ thuật và nghệ thuật dân gian có nguy cơ mai một. Rồi một lực lượng không nhỏ những người làm nghệ thuật được đào tạo bài bản ở nước ngoài về; đã cùng tạo dựng nên diện mạo nghệ thuật đáng tự hào của giai đoạn đó cho đến cuối những năm tám mươi của thế kỷ trước.

Khi xã hội Việt Nam chuyển động theo hướng đổi mới, cũng bắt đầu là sự “ nhảy múa” của nhiều loại hình nghệ thuật theo vòng quay thị trường. Lâu nay khi nói đến sự yếu kém của văn hóa- nghệ thuật, người ta hay đổ lỗi cho đời sống thị trường, kinh tế thị trường; hoàn toàn không phải vậy. Trách nhiệm đầu tiên của những người cầm chịch và chèo lái con tàu ra khơi. Do trình độ, năng lực hay do những lý do nào đấy mà đáng lý ra họ phải sớm có những hoạch định cho văn hóa- nghệ thuật đi như thế nào... Không kham, không quản được thì thả nổi, và nếu bất quá thì cấm... Thế nên, hậu quả là hôm nay văn hóa nói chung, nghệ thuật nói riêng đang trong cơn khủng hoảng.

Thật nghịch lý một điều khi kinh tế và đời sống của chúng ta mỗi ngày một khá lên, hiện đại hơn thì; đời sống văn hóa, tinh thần lại kém đi và hỗn loạn. Chưa bao giờ mọi giá trị trong cuộc sống lại bị đảo lộn như hiện nay; đặc biệt những giá trị văn hóa, nghệ thuật, nhân phẩm. Con người Việt Nam hôm nay được thụ hưởng mọi thành quả sáng tạo của khoa học kỹ thuật, công nghệ, kinh tế; nhưng đồng thời cũng thật nghèo nàn, rỗng tuếch và lệch lạc biết bao về hưởng thụ văn hóa nghệ thuật. Khủng hoảng văn hóa không chỉ ở nước ta, một số quốc gia khác cũng đang trong “ căn bệnh thời đại”. Xin trích dẫn đánh giá của nhà văn Nga I.M. Poliakov, Tổng biên tập tờ Văn báo, ủy viên Ủy ban Văn hóa Phủ Tổng thống Nga: “ Truyền hình, sân khấu, âm nhạc, âm nhạc quần chúng... bị suy thoái rõ rệt. Dẫn đến sự xuất hiện của thế hệ những công dân có trình độ văn hóa thấp kém. Chúng ta sẽ hiện đại hóa đất nước cùng những người như vậy sao? Song đây lại là vấn đề mà những kẻ mang tâm lý buôn bán không quan tâm...” (“Công chức Nga thời nào tốt hơn”, báo Văn Nghệ, 6-8-2011).

Điểm mặt những ngành nghệ thuật bao gồm: Sân khấu, điện ảnh, nhiếp ảnh, hội họa, âm nhạc, kiến trúc, múa. Thấy rõ rằng hội họa và nhiếp ảnh ít có sự suy thoái, mà vẫn đang đồng hành cùng thời đại. Nhiếp ảnh có lẽ là ngành nghệ thuật duy nhất tiếp cận và ngang bằng với trình độ quốc tế. Phải chăng sự sáng tạo của hai ngành này mang dấu ấn cá nhân rõ nhất, cũng như sự tác động vào đời sống và đời sống tác động đến nó không lớn lắm! Chỉ một bộ phận công chúng cảm thụ và hiểu được tác phẩm. Còn lại âm nhạc, sân khấu, điện ảnh, kiến trúc, múa là các loại hình nghệ thuật mà tác phẩm là sự sáng tạo tổng hợp của nhiều loại hình nghệ thuật, của nhiều người; và công bố tác phẩm cũng cần đến số đông. Do đặc điểm loại hình mà sự tác động vào đời sống của sân khấu, điện ảnh, âm nhạc là vô cùng lớn.

Âm nhạc là sự thất vọng lớn nhất trong đời sống văn hóa hiện nay ở nước ta. Mấy chục năm nay, từ khi đất nước được thống nhất, âm nhạc đã hầu như là sự thả nổi, buông xuôi; khiến mọi ngõ ngách từ thôn quê hẻo lánh đến giường ngủ sang trọng chốn thị thành đâu đâu cũng vang lên những giai điệu, lời ca sặc mùi sến, não tình... Và đến hôm nay, thôi thì ngập tràn đủ mọi thứ “ rác rưởi” trong thị trường âm nhạc. Nhiều nhà chuyên môn lên tiếng nhưng cũng chỉ như đá ném ao bèo. Hình như người dân chỉ còn biết đến những ca khúc quần chúng, những trò chơi, trò giải trí âm nhạc tầm phào… Và, âm nhạc Việt Nam là chỉ có thế hay sao!

Điện ảnh là sự thất vọng thứ hai sau âm nhạc. Chúng ta đã từng có một nền điện ảnh cách mạng trong sáng, đầy chất lãng mạn và tính nhân văn ( tuy non trẻ), của những thập niên 60, 70, 80 của thế kỷ trước; với nhiều gương mặt nghệ sĩ đáng tự hào. Hôm nay, cả một nền điện ảnh một năm sản xuất được khoảng 7, 8 bộ phim. Làm xong, chiếu cho quan chức ngành, cho nhà báo, xong cất vào kho. Phim nhà nước thì “ dở sống dở chết”. Phim tư nhân, giai đoạn đầu là những phim “ mì ăn liền”, giai đoạn sau thì những tình nọ tình kia và đánh đấm vô bổ…Còn phim truyền hình thì “ dở không chịu được”, đến độ nhiều khán giả hầu như chuyển kênh mỗi khi xem đến phim Việt Nam.

Sân khấu đã từng là thánh đường nghệ thuật, là môn nghệ thuật đi tiên phong trong trào lưu đổi mới; ngày nay sống lay lắt nhờ chút tiền bao cấp của nhà nước; bởi diễn thì quá ít khán giả. Sân khấu truyền thống còn thảm hại hơn nhiều. Những chủ trương xã hội hóa sân khấu, đưa sân khấu đến với nhà trường…không giúp sân khấu nhích thêm được bước nào…

Hãy tham khảo một đoạn trong tài liệu: “ Vì sao Hàn Quốc giàu mạnh”: “ Năm 1988, phim Hồng Kông tràn ngập thị trường và không có đối thủ. Ngay lập tức người Hàn tuyển chọn ra 2000 sinh viên ưu tú nhất, cử sang Holywood, điên cuồng học hành, từ đạo diễn, diễn viên, phục trang, đạo cụ….4 năm sau tốt nghiệp ( năm 1992), những bộ phim đầu tay như: Cảm xúc, Mối tình đầu, Hoa cúc vàng…với một thế hệ diễn viên đẹp từng milimet đã chinh phục được hàng triệu con tim. Ngành làm phim đã phối hợp khéo léo với ngành thời trang, mỹ phẩm và hang tiêu dung để xâm nhập vào các thị trường. Đại sứ quán Hàn Quốc tại các nước có nhiệm vụ dịch thuật ra tiếng địa phương và tặng không cho các đài truyền hình, tạo ra làn song Hanluy nổi tiếng. Người Nhật điên cuồng, người Trung Quốc điên đảo, các nước Đông Nam Á thì chỉ biết ngẩn ngơ. Phim Hồng Kông bị đá văng ra khỏi thị trường cho thuê băng đĩa”.

Vì sao nên cơ sự hôm nay? Như trên đã nói - là hệ lụy tất yếu của khủng hoảng văn hóa. Nhưng một điều không né tránh là bản thân nhiều loại hình nghệ thuật đã tự mình hạ thấp mình; trong đó tài năng và nhân cách người nghệ sĩ có những sa sút trầm trọng.

Con người, yếu tố quyết định

Nhìn vào bức tranh tổng thể “ chiến lược con người” của nghệ thuật hiện nay mới thấy còn quá nhiều điều mà, nếu không sớm thay đổi sẽ ảnh hưởng lớn đến sự phát triển của nhiều ngành nghệ thuật nước nhà.

Các ngành âm nhạc, điện ảnh, sân khấu ngày trước đều được nhà nước gửi đi đào tạo tại nước ngoài ( Liên Xô, Trung Quốc, Bungari, Hung gari, Tiệp Khắc, Triều Tiên...). Nhờ thế, chúng ta có một đội ngũ khá đông những người làm nghệ thuật được đào tạo bài bản, có kiến thức phong phú; và họ là lực lượng nòng cốt của các đơn vị nghệ thuật. Cũng chính họ là những người hoạt động nghệ thuật xuất sắc, những cánh chim đầu đàn của các môn nghệ thuật như điện ảnh, âm nhạc, sân khấu, múa, kiến trúc... Song hành là đội ngũ những nghệ sĩ, nghệ nhân trưởng thành từ sự bồi đắp của cuộc sống, từ sự nỗ lực tự vươn lên; đặc biệt trong những nghệ thuật Chèo, Tuồng, Cải lương, Quan họ, Ca trù, Xẩm, Âm nhạc dân gian... Khi hệ thống Xã hội chủ nghĩa sụp đổ ( 1991 ), cũng đồng thời chấm dứt đào tạo nghệ thuật tại nước ngoài ( học tập tại hệ thống XHCN cũng mới chỉ là tiếp cận được với hơn một phần ba văn minh, nghệ thuật của nhân loại).

Tài sản con người quý giá ấy, nhiều người đã khuất bóng, nhiều người nghỉ hưu đã lâu; lớp cuối cùng được đào tạo ở nước ngoài thì nay cũng cận kề tuổi hưu.

Ở các ngành nghệ thuật, đặc biệt nghệ thuật truyền thống thì những nghệ nhân lừng lẫy nay không còn ai, nghệ nhân hát xẩm Hà Thị Cầu- nghệ nhân cao tuổi nhất cũng đã giã biệt cõi nhân gian mới đây ở ngoại tuổi chín mươi.

Ngược lại, trong giới nhạc sĩ, ca sĩ, đạo diễn điện ảnh, đạo diễn sân khấu, diễn viên điện ảnh, diễn viên sân khấu, múa... hiện nay, thấy quá nhiều các danh hiệu NSND, NSUT, các giải thưởng Nhà nước... Nhưng thực chất, trong số ấy nhiều người còn thua xa những nghệ nhân, nghệ sĩ thời trước không hề có chức danh nào trong nghệ thuật về tài năng và phẩm chất. Danh hiệu rất sang, giải thưởng rất kêu nhưng tài năng và sự sáng tạo của một số người thì quả là không xứng tầm. Có những nhạc sĩ được giải thưởng nhà nước mà công chúng không biết tác giả và tác phẩm ấy như thế nào. Ở khu vực biểu diễn có những người là NSND, NSUT mà diễn thì...thôi khỏi bàn. Theo cơ chế hiện nay, phong tặng danh hiệu hay giải thưởng trong lĩnh vực đòi hỏi phải có tài năng đích thực, thì hình như là theo... niên hạn, theo những “ tiêu chí ” không có trong văn bản giữa thanh thiên bạch nhật...!

Các ngành âm nhạc, điện ảnh, sân khấu, múa thì đào tạo ở nước ngoài rất quan trọng; bởi lẽ nhiều quốc gia trên thế giới đã đạt tới đỉnh cao về nghệ thuật. Bên cạnh đó, thông qua hoạt động đào tạo tại nước ngoài là những dịp để văn hóa nghệ thuật Việt Nam tham gia hội nhập và giao lưu quốc tế. Mấy chục năm năm nay việc đào tạo những tài năng nghệ thuật theo hướng gửi đi học ở nước ngoài đã hầu như vắng bóng. Và tất nhiên, việc đào tạo sẽ dồn lên những đơn vị trong nước. Mà, việc đào tạo trong nước còn quá nhiều bất cập và yếu kém. Vì thế nên, sản phẩm con người qua đào tạo nghệ thuật ở các trường trong nước cứ teo tóp và yếu kém dần. Những “ sản phẩm con người” ấy lại tham gia các hoạt động nghệ thuật đang hàng ngày hàng giờ diễn ra, trong một môi trường văn hóa nghệ thuật, đời sống đang khủng hoảng; thì làm sao những giá trị nghệ thuật đích thực được tỏa sáng và phát triển.

Các nghệ thuật liên quan đến văn hóa truyền thống đang có nguy cơ mất thương hiệu; thậm chí, nếu không sớm có những giải pháp tích cực có thể nói đang đứng bên bờ vực của sự xóa sổ. Nguyên nhân: ngày nay khán giả, đặc biệt lớp trẻ không mấy hào hứng với các loại hình nghệ thuật truyền thống như Tuồng, Chèo, Cải lương, Ca trù, Quan họ, Xẩm hay các loại nhạc cụ như sáo, đàn bầu, đàn tranh, tam thập lục, nhị...; thứ nữa, người muốn theo học các môn nghệ thuật dân tộc cứ mỗi ngày mỗi ít, do áp lực và quan niệm của đời sống chi phối; một nguyên nhân quan trọng nữa chính là nội lực của chính một số nghệ thuật truyền thống mỗi ngày sút giảm, không mấy còn sự sâu sắc, tinh tế, tài tình...mà ông cha đã hun đúc cả hàng trăm năm, ngàn năm mới có được. Thực tế từ sân khấu kịch nói, tuồng, chèo, cải lương; thấy sự lĩnh hội, trau chuốt, đam mê nghề của những nghệ sĩ hôm nay làm sao bằng được lớp trước. Sự truyền nghề, do tác động của đời sống mà cứ lớp sau lại kém lớp trước. Đã có NSND thẳng thắn bộc bạch: “ Tôi làm sao bằng được các chú các bác đi trước...”.

Các nghệ nhân, nghệ sĩ đầu đàn cứ mỗi năm lại trống vắng, mà mỗi người ra đi là mang theo cả một kho tàng nghệ thuật họ tích lũy cả một đời người mới có được. Nếu chiến lược con người cứ “hờ hững” hay bị quên lãng như hiện nay, liệu vài chục năm nữa chúng ta sẽ còn lại những gì!

Chấn hưng nghệ thuật: yêu cầu bức bách

Trong đời sống nghệ thuật hiện nay nhìn vào khâu nào cũng bộc lộ những yếu kém, khập khiễng... Lẽ dĩ nhiên, đây đó ở lĩnh vực này hay lĩnh vực kia vẫn còn có những con người làm nghệ thuật có đầy đủ tài năng và phẩm hạnh. Nghệ thuật là một phần của văn hóa. Văn hóa là lĩnh vực tinh thần quan trọng của quốc gia. Chính thế nên cần thiết phải có hoạch định quốc gia có tầm xa hàng trăm năm để làm lành mạnh hóa tinh thần xã hội. Cương lĩnh xây dựng đất nước do Bộ Chính trị soạn thảo và ban hành tháng 4-2011 tiếp tục khẳng định: “ Xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc; xây dựng con người, nâng cao đời sống nhân dân, thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội”. Điểm mới của Cương lĩnh là: Xây dựng con người. Con người chính là văn hóa, là tinh thần xã hội. Do đó, cấp bách xây dựng con người trong mọi lĩnh vực hoạt động văn hóa- nghệ thuật là điều cần thiết phải làm ngay. Đồng thời con người cũng là yếu tố quyết định trong việc chấn hưng nghệ thuật.

Ngày hôm nay là quá khứ của ngày mai. Nhìn một cách bình tĩnh, công tâm và khách quan, thì văn hóa – nghệ thuật của chúng ta đang suy thoái và khủng hoảng; nguy cơ này tiếp diễn ngày một trầm trọng hơn. Vậy hôm nay chúng ta để lại những tinh hoa gì của văn hóa- nghệ thuật cho hậu thế! Bởi vậy, việc chấn hưng văn hóa nói chung, nghệ thuật nói riêng là yêu cầu bức thiết và khẩn cấp của thời đại- nó không chỉ là trách nhiệm của các cơ quan quản lý nhà nước, những người lãnh đạo đất nước, mà còn là trách nhiệm to lớn của giới văn nghệ sĩ./.

(Nguồn: http://vanhien.vn)