VIỆT NAM QUÊ HƯƠNG TÔI

Một vị khách nước ngoài hỏi tôi: Tại sao Việt Nam trong những năm tháng chiến tranh ác liệt nhất, thế mà một nhạc sĩ tiên phong trong dòng nhạc cách mạng như Đỗ Nhuận lại viết nên ca khúc “Việt Nam quê hương tôi” thanh bình và lãng mạn đến vậy? Câu trả lời có thể là: Lòng khao khát hòa bình.

Việt Nam quê hương tôi (Ảnh Orient Sea - Nguồn Flickr)

Tôi nhớ mãi buổi chiều cuối thu ấy, tôi cùng vị khách người nước ngoài đi dạo trên đường Thanh Niên ngắm cảnh Hồ Tây, ngắm đền Quán Thánh và ngắm chùa Trấn Quốc. Một ông lão mù cùng đứa trẻ đi bán sáo Trúc rong, ông thổi bài “Việt Nam quê hương tôi” của nhạc sĩ Đỗ Nhuận. Thấy vị khách tò mò, tôi mua tặng anh cây sáo. Trong nắng chiều Hà Nội hanh hao, nghe tôi kể qua về bài hát và thổi tặng anh nét giai điệu “Việt Nam quê hương tôi”, anh đã không cầm được những giọt nước mắt vì xúc động…

Chiều cuối thu, thoảng mùi hương hoa sữa nở muộn, phía trước chúng tôi là mặt nước Hồ Tây mênh mông sóng gợn, thấp thoáng bóng sâm cầm đang bay tìm về tổ. Sau lưng chúng tôi là Hồ Trúc Bạch được ngăn cách với Hồ Tây bởi con đường rợp bóng liễu vàng mà xưa kia gọi là đường Cổ Ngư, còn hôm nay được Bác Hồ đặt tên là đường Thanh Niên. Gần nửa thế kỉ trước, cũng vào mùa thu, nơi đây John McCain trong một phi vụ lái máy bay oanh tạc Hà Nội đã bị bắn rơi xuống lòng hồ Trúc Bạch. Chiến tranh khi đó càng ngày càng leo thang để rồi 1 năm sau ngày McCain bị bắn rơi là Chiến dịch tết Mậu Thân lịch sử với bao nhiêu hi sinh chết chóc. Bài hát “Việt Nam quê hương tôi” ra đời trong những ngày khói bom ác liệt đó, đúng vào năm 1968.

Tôi kể cho anh bạn nghe về cuộc chiến tranh chống Mỹ cứu nước của nhân dân Việt Nam, về nhạc sĩ Đỗ Nhuận, về hoàn cảnh ra đời bài hát, về nội dung ca từ. Rồi tôi cầm cây sáo Trúc thổi lại giai điệu “Việt Nam quê hương tôi” mà ông già mù bán sáo rong vừa thổi. Anh bạn xúc động bảo rằng nét giai điệu mang âm hưởng đồng quê: giản dị, dễ nghe, dễ nhớ và dễ đi vào lòng người. Tôi cũng có chung suy nghĩ ấy. Cho dù ca khúc không sử dụng chất liệu dân gian nhưng rõ ràng âm hưởng đồng quê đã vang lên trong từng nốt nhạc, từng lời ca. Như chính cuộc đời nhạc sĩ Đỗ Nhuận, trước khi đến với các nhạc khí phương Tây, ông đã từng học nhiều nhạc cụ dân tộc như sáo Trúc, sáo Tiêu, đàn Nguyệt, đàn Tứ, đàn Bầu. Có lẽ vì thế mà ở ca khúc này Đỗ Nhuận không có chủ ý sử dụng chất liệu dân gian nhưng nét nhạc vẫn đưa tâm hồn người nghe về với cội nguồn của dân gian? Cũng có thể một phần lí do chất dân gian luôn thấm đẫm trong tâm hồn người Việt bởi một quốc gia có bốn nghìn năm lịch sử với nền văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc mà nhạc sĩ Đỗ Nhuận cũng chính là người chịu chung sự ảnh hưởng đó.

Anh bạn người nước ngoài đã có thể huýt sáo đoạn đầu ca khúc, bắt đầu từ chỗ có lời ca, từ nốt Si giáng ô nhịp đầu, qua nốt Si giáng ô nhịp thứ 5, đến nốt La giáng ở ô nhịp thứ 15. Ca khúc viết ở giọng Đô trưởng đơn giản, mộc mạc mà khỏe khoắn như chính bản chất của người dân Việt. Sự xuất hiện của nốt Si giáng ngay từ đầu lời ca giống như giọng thứ làm cho giai điệu trở nên đằm thắm, tha thiết. Một điểm đặc biệt nữa là trong toàn nét giai điệu của lời ca không có không hề có mặt nốt Fa bậc bốn và nốt Si bình nên dù là gam Đô trưởng của điệu thức phương Tây nhưng lại phảng phất điệu thức 5 âm của nhạc truyền thống Việt Nam. Chỉ cần đúng 3 nốt giáng với sự vắng mặt của nốt Fa bậc 4 và nốt Si bình cũng đủ làm cho ca khúc mang nét đặc trưng của âm nhạc đồng quê vừa thân quen, vừa gần gũi, song toàn bài vẫn toát lên sự sang trọng và hào hoa. Vượt ra khỏi phạm vi âm nhạc, thì đây chính là bản chất mang tính triết học của con người Việt Nam . Gần nửa thế kỉ nay, bất kể người dân Việt nào cũng biết ca khúc “Việt Nam quê hương tôi”. Đa số người dân quê không biết đến một nốt nhạc nhưng họ có thể ngân nga theo nét giai điệu, có thể hát thành bài, có thể huýt sáo, hay có thể tấu lên bằng một nhạc cụ nào đó. Và sẽ không có gì lạ mỗi khi về các làng quê thấy thấp thoáng sau lũy tre làng vang lên giai điệu của ca khúc “Việt Nam quê hương tôi”. Đó là những trưa hè oi ả với tiếng mẹ ru con, là những buổi chiều trẻ mục đồng chăn trâu thổi sáo, là những đêm hè gió mát trăng thanh ngân nga giai điệu tiếng đàn Bầu... Ca khúc bằng cách này cách khác, theo những cách tự nhiên nhất đã đi vào sâu thẳm cõi lòng, vào con tim khối óc từ mỗi người dân đất Việt.

Có một điều lạ mà anh bạn người nước ngoài nhận ra rằng, ông già mù thổi sáo ở ô nhịp thứ 15 là nốt Re đen luyến lên Sol, trong khi tôi thổi từ nốt Re đen luyến lên La giáng. Đây chính là cách thức hòa thanh cổ điển phương Tây, với quãng 5 giảm là quãng nghịch nên cần phải giải quyết triệt để, nghĩa là khẳng định lại giọng Đô trưởng một cách chắc chắn chứ không phải là sự chuyển điệu hay li điệu. Đây là một điểm nhấn quan trọng của ca khúc. Nhưng trong kĩ thuật đàn Bầu, từ nốt Re đen luyến lên La giáng khó hơn là dừng ở nốt Sol; và ngay sau đó là trở về nốt Mi bình với quãng rộng lại nhấn trái chiều nên kĩ thuật sẽ trở nên khó khăn, thành ra các nghệ sĩ quen dừng ở nốt Sol dây buông thay vì lên nốt La giáng. Dần dà các nhạc cụ khác cũng bắt chước đàn Bầu chới với ở nốt Sol. Tôi nói vui với anh bạn, có lẽ tại người Việt đôi khi hay cho phép mình dễ dãi, vì thế mà cũng không thể trách ông già mù bán sáo rong đã thổi sai mất một nốt…

Dường như câu chuyện chiến tranh Việt Nam với hình ảnh phi công John McCain bị bắn hạ giữa hồ Trúc Bạch cứ ám ảnh anh bạn người nước ngoài. Không ám ảnh làm sao được khi chiến tranh với sức hủy diệt khủng khiếp đã đẩy cả một dân tộc ngập chìm trong bao nhiêu đau thương tang tóc. Điều ngạc nhiên là giữa cái sống và cái chết cận kề, sứ mệnh của người nhạc sĩ cách mạng là viết lên những bản hùng ca thúc giục tinh thần đấu tranh anh dũng của chiến sĩ, vậy mà tại sao nhạc sĩ Đỗ Nhuận lại viết được một ca khúc thanh bình và lãng mạn đến thế? Phải chăng nhạc sĩ Đỗ Nhuận được “lựa chọn” để nói lên tiếng nói của con dân đất Việt từ ngàn xưa đến nay, rằng dân tộc Việt Nam luôn mong mỏi hòa bình, càng trong những hoàn cảnh phải đối diện với sự sống và cái chết thì lòng người lại càng khát khao ước muốn hòa bình mãnh liệt hơn bao giờ hết?

Chiến tranh đã lùi xa nửa thế kỉ, hôm nay người dân Việt đã chìa bàn tay thân ái đón chào nhân dân Mỹ, ca khúc “Việt Nam quê hương tôi” không chỉ như liều thuốc làm khép miệng vết thương năm xưa giữa hai dân tộc Việt Mỹ, mà ca khúc còn là lời mời gọi bạn bè năm châu hãy đến với Việt Nam, đến với một dân tộc khát khao hòa bình.

Trần Văn Phúc